W labiryncie teatru

Jan Kochanowski (1530-1584) był wybitnym renesansowym poetą, osiągającym mistrzostwo zarówno w poezji łacińskiej, jak i polskiej, autorem pieśni, psalmów, trenów i fraszek, słusznie nazywany jest jednym z ojców polszczyzny, ponieważ to on wydźwignął język narodowy na wyżyny języka literackiego, wpisując tym samym polską kulturę w równolegle się dziejący w całej Europie proces odrodzenia kultury antycznej w opozycji do kultury średniowiecza. Jednym z elementów jego rozlicznych eksperymentów językowych i formalnych jest pierwsza (i – dodajmy – w zasadzie jedyna) polska tragedia renesansowa, czyli Odprawa posłów greckich, ukończona w grudniu 1577 roku, a wystawiona na scenie już 12 stycznia 1578 roku w ramach uroczystości weselnych Jana Zamoyskiego (który tragedię tę u Kochanowskiego zamówił) i Krystyny Radziwiłłówny. Na widowni zasiedli zaproszeni goście, wśród nich na honorowym miejscu król Stefan Batory, który z pewnością niewiele z owej pierwszej polskiej tragedii mógł zrozumieć (jako książę siedmiogrodzki z pochodzenia nie był bowiem użytkownikiem polszczyzny). Całość odbyła się na zamku w Jazdowie pod Warszawą, czyli mniej więcej w okolicy dzisiejszego placu Na Rozdrożu (w miejscu prapremiery stoi dziś budynek Instytutu Teatralnego, na ścianie którego wisi tablica pamiątkowa poświęcona tej teatralnej premierze).

Ponieważ od tego czasu minęło już prawie 450 lat i język Odprawy stał się hermetyczny i niezrozumiały, twórcy przedstawienia podjęli ryzyko – na wzór podobnych eksperymentów szekspirowskich w Wielkiej Brytanii i molierowskich we Francji – „przepisania” oryginalnego utworu na współczesną polszczyznę. Tego zadania podjął się wybitny pisarz i tłumacz Antoni Libera, specjalista od twórczości Samuela Becketta, ale też – co ma tutaj szczególne znaczeniem – tłumacz tragedii Sofoklesa i Szekspira. Czuł się więc on szczególnie przygotowany do uprzystępnienia współczesnej widowni tragedii renesansowej opartej na motywach antycznych. Efekt swojej pracy nazwał on transkrypcją, nawiązując do praktyki filologicznej. Powstał tekst zupełnie nowy, komunikatywny, przejrzysty, jasny i zrozumiały, nierozerwalnie jednak złączony ścisłymi więzami z oryginalnym tekstem Jana Kochanowskiego. Można zaryzykować twierdzenie, że zdolność danej kultury narodowej do wytwarzania tego typu „kopii” świadczy raczej o jej sile niż słabości czy też niegotowości współczesnych odbiorców do komunikowania się z tekstem dawnym

Przedstawienie w oparciu o współczesną transkrypcję Antoniego Libery wyreżyserował w Teatrze Polskim Maciej Wojtyszko.
 

Reżyser

Maciej Wojtyszko (ur. 1946) jest reżyserem, dramatopisarzem, autorem scenariuszy oraz utworów dla dzieci. Ukończył Liceum Technik Teatralnych, studiował filozofię na Uniwersytecie Warszawskim, w 1970 roku ukończył studia na Wydziale Reżyserii Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej im. Leona Schillera w Łodzi, od tego czasu zrealizował i współtworzył ogromną liczbę filmów, dokumentów, animacji i spektakli. Jako prozaik debiutował w roku 1966, jest autorem kilku książek dla dzieci i młodzieży (m. in. Bromba i inni, Antycyponek, Trzynaste pióro Eufemii, Tajemnica szyfru Marabuta, Synteza). Był także wykładowcą w warszawskiej Akademii Teatralnej, także dziekanem Wydziału Reżyserii na tej uczelni. Piastował również stanowiska dyrektorskie (m. in. w Teatrze Powszechnym w Warszawie oraz w Teatrze Nowym w Łodzi). W swoim dorobku ma inscenizacje zarówno tekstów współczesnych (w tym własnych, ale też między innymi prapremierę Miłości na Krymie Sławomira Mrożka w Starym Teatrze w Krakowie), jak i klasycznych. Pracował z całą plejadą polskich aktorów.
 

Opinia reżysera

W tym spektaklu tekst jest najważniejszy. Zależało nam na tym, by pokazać, że to jest utwór żywy, współczesny i o czymś. Pewnie o grach politycznych, o nachalności polityki. (…) Jak się oskrobie ten język Kochanowskiego - dowiadujemy się, co on tak naprawdę chciał nam powiedzieć. A chyba chciał powiedzieć między innymi to, że wiele nieszczęść jest spowodowanych tym, że ludzie kłamią w polityce. Kłamstwo polityczne doprowadziło do upadku Troi.

PAP [21.12.2023]

Opinia autora transkrypcji

Gdybym wcześniej nie zajmował się tłumaczeniem klasyki, Sofoklesa, Szekspira, to nie wiem, czy bym się tego podjął. Przy okazji tamtych przekładów wypracowałem lekcję języka polskiego na tytanach literatury. Miałem przygotowany pewien idiom, którym mogłem się posłużyć. Różnica wieku między Kochanowskim a Szekspirem jest niewielka, gdy w 1577 roku powstawała Odprawa posłów greckich, to Szekspir miał 13 lat. Zaledwie 25 lat później napisał Troilusa i Kresydę, które to dzieło ma wiele punktów wspólnych z dramatem Kochanowskiego, to ta sama epoka.

O czym myśleć? Na co zwrócić uwagę?

1. O czym jest zaprezentowany na scenie tekst? Czy o miłości? Czy o wielkiej polityce?
2. Jaka jest rola tradycji antycznej w budowaniu komunikacji teatralnej między sceną a widownią (tak dawniej, jak i dziś)? Czy nasza znajomość mitów greckich dzisiaj jest taka sama jak widowni pod koniec XVI wieku?
3. Na czym polega tragizm przedstawiony w Odprawie posłów greckich? Czy ma on wymiar współczesny?
4. W jakiej przestrzeni zostanie rozegrana ta pierwsza polska tragedia renesansowa? Jakie elementy teatru klasycznego a jakie teatru współczesnego zostaną użyte w tym spektaklu?
5. W jakich kostiumach wystąpią postaci dramatu? Czy będą miały one charakter znaczący, podkreślający jakieś cechy postaci? Czy będą stylizowane na antyk, czy też na współczesność?
6. W jakiej proporcji na scenie będzie obecny oryginalny tekst Jana Kochanowskiego oraz współczesna transkrypcja Antoniego Libery?
7. Czy Odprawa posłów greckich, jak na to wskazują niektórzy interpretatorzy, zachowa swój polityczny wymiar we współczesnej inscenizacji? Do jakich wydarzeń, sytuacji lub w postaci mogłaby się odnosić?
8. Jaki styl, jaką konwencję zastosują aktorzy dla zaprezentowania postaci z szesnastowiecznej tragedii? Jakimi przymiotnikami można by określić ten typ aktorstwa?
9. Jan Kochanowski był tylko 34 lata starszy od Williama Szekspira. Jakie podobieństwa a jakie różnice zachodzą między tymi dwoma twórcami kultury renesansowej? 
10. Od premiery Odprawy posłów greckich minęło niespełna 450 lat. Jak bardzo zmieniła się polszczyzna w tym czasie?
 

Ciekawostka

„O białoskrzydła morska pławaczko, wychowanico Idy wysokiej!” – to zdanie przeszło do zbioru skrzydlatych słów polszczyzny, często w oderwaniu od oryginalnego kontekstu. Jest to w istocie apostrofa do okrętu białych żaglach zbudowanego z drewna pozyskanego ze stoków góry Ida. To na tej frazie łamią sobie języki aktorzy w szkołach teatralnych i dlatego właśnie od żartobliwie ukazanej próby opanowania przez aktorów tego uświęconego tradycją tekstu rozpoczyna się przedstawienie Macieja Wojtyszki. Ponieważ zadanie zdaje się być karkołomne, aktorzy przechodzą konsekwentnie na tekst współczesnej transkrypcji (parafrazy).