W labiryncie teatru

Koncepcja „tekstu jako początku rozmowy" w kontekście dramatu i teatru dla dzieci i młodzieży otwiera perspektywę na rolę słowa pisanego w procesie twórczym i odbiorczym sztuki scenicznej. Tekst dramatyczny w tym ujęciu nie jest zamkniętą, skończoną formą, a staje się raczej punktem wyjścia do wielowymiarowej dyskusji z udziałem młodego widza. Nie jest już tylko instrukcją do odtworzenia na scenie, ale zaproszeniem do twórczej interpretacji i dialogu między różnymi uczestnikami procesu teatralnego – stanowi akt komunikacji, przestrzeń przekazywania znaczeń. 

„Czytanie dramatu musi uwzględniać podwójną naturę tekstu: pozornie posiada on ustaloną formę werbalną, jednak jego potencjalne znaczenia zmieniają się w przedstawieniu z każdą nową sceną”, pisze W. B. Worthen we wstępie do Dramat: między literaturą a przedstawieniem. Cytat ten sugeruje, że między tekstem a jego sceniczną realizacją toczy się nieustanny dialog. Każda nowa scena to nowa odsłona tej rozmowy, gdzie znaczenia są negocjowane, odkrywane i tworzone na nowo. „Teksty nie decydują o tym, jak ich używamy, choć zwykle wskazują na konwencje teatralne aktualne w czasie ich pisania (…), a bywa, że wyznaczają zasady swojej realizacji zgodnie z życzeniami autora (…)”, powinny zatem otwierać przestrzeń dla różnorodnych odczytań i interpretacji. Nie mogą więc być (i zwykle też, ze swojej natury nie są) zamkniętą, skończoną formą, lecz raczej zaproszeniem do twórczego dialogu między autorem, twórcami spektaklu i widownią. 

Ma to swoje szczególne znaczenie w kontekście teatru dla dzieci i młodzieży, dla której teatr może stać się przestrzenią, gdzie młodzi widzowie mogą bezpiecznie odkrywać i badać złożone emocje i sytuacje społeczne. Traktowanie tekstu jako zaproszenia do dialogu pozwala na rozwijanie empatii i zrozumienia różnych perspektyw, kształtowanie umiejętności wyrażania własnych uczuć, a także budowanie pewności siebie i poczucia własnej wartości. Otwarta forma tekstu zachęca młodych widzów do aktywnego odbioru i interpretacji, co przyczynia się do rozwoju krytycznego myślenia, pobudzania wyobraźni. Teatr staje się bezpieczną przestrzenią do poruszania tematów, które mogą być trudne do omówienia w codziennym życiu. Pozwala to na otwarte dyskusje o problemach społecznych i osobistych, odniesienie treści spektaklu do własnych doświadczeń, a także nadanie osobistego znaczenia przedstawianym historiom. 

Dobry tekst dramatyczny mający potencjał zapoczątkowania rozmowy powinien umożliwiać wiele płaszczyzn odczytania, pozwalając na wspólne odkrywanie różnych kontekstów – społecznych, psychologicznych, filozoficznych. Bohaterowie powinni być niejednoznaczni, targani przez wewnętrzne konflikty i pełni sprzeczności. Taka konstrukcja postaci prowokuje do dyskusji nad ich motywacjami i wyborami. Dynamiczne dialogi odzwierciedlają autentyczne interakcje międzyludzkie i zachęcają do włączenia się w rozmowę. Prezentowanie różnych punktów widzenia i racji zachęca do konfrontacji poglądów i podjęcia dialogu. Dodatkowo brak jednoznacznego rozwiązania akcji pozostawia przestrzeń do dalszej dyskusji i interpretacji.

Współczesny teatr coraz częściej traktuje tekst jako jeden z elementów szerszego procesu twórczego, a nie jako jego dominantę. Zmienia dynamikę między sceną a widownią, między twórcami a odbiorcami – widzowie są zachęcani do aktywnego odbioru i interpretacji. Buduje tym samym silniejszą więź między artystami a publicznością, wzmacniając społeczną rolę teatru – ta koncepcja podkreśla potencjał teatru jako forum społecznego: tekst może inicjować debatę na ważne tematy społeczne, buduje wspólnotę (wspólnoty) i dialog społeczny. Dodatkowo zachęca do eksperymentów formalnych i przekraczania tradycyjnych granic gatunkowych, większej otwartości na improwizację i spontaniczne działania twórcze. 

W pracy kolektywnej tekst może powstawać w trakcie prób, być wynikiem improwizacji i wspólnych poszukiwań zespołu. Granice między autorstwem a interpretacją zacierają się, tworząc nową jakość artystyczną. Szczególnie interesujące perspektywy otwierają się dla młodych artystów i widzów: tekst może być traktowany jako materiał do własnych poszukiwań i eksperymentów, a teatr stać się miejscem, gdzie młodzież może – bez obaw o zostanie ocenioną – porozmawiać o rzeczach dla niej ważnych. 

Koncepcja ta wpływa również na sposób, w jaki podchodzi się do adaptacji tekstów niedramatycznych. Zachęca do twórczego przetwarzania/ rekonstrukcji utworów, stanowi praktykę społeczną, pozwala na łączenie różnych tekstów i tworzenie własnych, a także otwiera możliwości nowego odczytania klasycznych dzieł. To podejście może znacząco wpłynąć na przyszłość teatru, czyniąc go bardziej inkluzywnym, responsywnym i istotnym społecznie medium artystycznym.

Podczas warsztatów przywołałam spektakl: Moje serce mówi: żyj, krzycz, oddychaj szwedzkiego teatru dla dzieci i młodzieży Unga Klara, który miał swoją premierę w maju 2024 roku, a w Polsce pokazywany był podczas Festiwalu Korczak Dzisiaj w październiku tego samego roku. Podzielony jest na dwa, niezależne od siebie, akty: Moje serce mówi, skierowany do młodszej publiczności (reż. Farnaz Arbabi) oraz Żyj, krzycz, oddychaj, skierowany do publiczności starszej (reż. Gustav Deinoff). Pierwszy akt nawiązuje do historii Antygony, która nie bała się prawu ustanowionemu przez króla, drugi – trzynastoletniej Artemidy, do której przyległa opinia „najgorszej dziewczyny na świecie”. Realizuje tym samym koncepcję tekstu jako zaproszenia do rozmowy, podejmując tematy: odwagi bycia sobą wbrew przeciwnością, utraty zaufania do dorosłych, konfliktu między prawem a osobistymi przekonaniami, a także buntu młodzieży przeciwko autorytetom. Taka adaptacja otwiera przestrzeń do dyskusji o aktualnych problemach młodzieży w odniesieniu do uniwersalnych tematów, nie oferuje jednak jednoznacznych rozwiązań, ale zachęca widzów do samodzielnego przemyślenia poruszonych kwestii. Dialog odbywa się poprzez różne formy wyrazu – słowo, ruch, muzykę – co stwarza wiele płaszczyzn interpretacji i umożliwia widzom znalezienie własnego sposobu odbioru. 

Podczas warsztatów przywołałam również akcje performatywne szwedzkiej grupy performatywnej Johanssons pelargonger och dans, zwłaszcza wpisanej w przestrzenie szwedzkich bibliotek spaceru audio I’M THINKING OF YOU (dostępnego w kilkunastu językach, którymi mówi się na co dzień w kraju), który w szczególny sposób podejmuje temat aktualności tekstów zgromadzonych w bibliotece, o którym twórcy piszą: 

I’M THINKING OF YOU is a performing arts project in which a site-specific and interactive performance will be created, that takes place in a public library. The audience – children and young people between the ages of 10-15 – will participate in the performance by following instructions in headphones and moving around in the library environment. I'M THINKING OF YOU lets you discover or rediscover the library as a place. As a  participant, you are invited to follow instructions through headphones, and interact with the library environment in both expected and unexpected ways. With a touch of magical realism, you will experience sneak choreography, censorship and get a glimpse of thousands of years of books’ history. You will be given the opportunity to perform secret acts of resistance and discover secret messages right in the middle of a public space. I’M THINKING OF YOU offers a playful opportunity to look at one of our most important public spaces with new eyes, and a chance to make the library your own. 

Projekt I’M THINKING OF YOU powstał w Bibliotece Miejskiej w Uppsali we współpracy z Uppsala City Theater, a następnie został dostosowany i przeniesiony do 10 innych bibliotek publicznych w całej Szwecji. Projekt stanowi element szerszego projektu, którego twórcy zadają sobie pytanie w jaki sposób sztuki performatywne mogą być wykorzystywane do udostępniania ważnych środowisk publicznych dzieciom i młodzieży. Podobnie jak tekst otwarty na dialog, sztuka partycypacyjna zachęca młodych do aktywnego udziału w procesie twórczym, pozwala na różnorodne interpretacje i umożliwia młodym nadawanie własnych sensów tworzonemu dziełu, stwarzając jednocześnie fizyczną i metaforyczną przestrzeń do ekspresji i dialogu między uczestnikami. Stanowi to bezpośrednie odzwierciedlenie idei tekstu jako zaproszenia do rozmowy, gdzie różne głosy i opinie mogą się spotkać i wejść w interakcję.

Wprowadzanie sztuk performatywnych do szkół może przełamywać bariery między sztuką a codziennym życiem uczniów, podobnie jak koncepcja tekstu jako dialogu przełamuje barierę między autorem a czytelnikiem. Uczniowie stają się aktywnymi uczestnikami procesu twórczego, a nie tylko biernymi odbiorcami. Promowanie sztuk performatywnych w szkołach, którego wyrazem są akcje grupy Johanssons pelargonger och dans, może być postrzegane jako praktyczna realizacja koncepcji tekstu jako zaproszenia do dialogu. Obie idee stawiają na aktywne zaangażowanie, otwartość na różne interpretacje i tworzenie przestrzeni do kreatywnej ekspresji i wymiany myśli.

Dominika Górecka - badaczka, nauczycielka akademicka, tłumaczka literatury szwedzkiej i pedagożka teatru.