W labiryncie teatru

Oczekiwania wobec pierwszej powojennej inscenizacji „Dziadów” były bardzo duże. Może dlatego niektórzy recenzenci nie kryli rozczarowania, wytykając Bardiniemu zbyt daleko idący kompromis artystyczny. Najwięcej wątpliwości wzbudzały skróty poczynione w tekście. Stanisław Furmanik w recenzji z 1956 roku pisał: Skreślanie tekstu w ogóle, a zwłaszcza w tak pragmatycznie zorganizowanym dramacie jak „Dziady”, nie jest żadną inter­pretacją, lecz kaleczeniem żywej tkanki dzieła. Bohdan Korzeniewski (reżyser, tłumacz, historyk teatru), broniąc Bardiniego, zaznaczył jednak, że pierwszy raz po wojnie „Dziady” wystawiono przysłowiowym „krakowskim targiem”: pan nam trochę ustąpi, panie Mickiewicz, my trochę panu i w świętej zgodzie dokonamy obchodów stulecia pańskiej śmierci. Ze wspomnień reżysera Erwina Axera, dowiadujemy się, jak to „ustępowanie” wyglądało: Bardini na „Dziadach” w 1955 miał dwa rzędy cenzorów, musiał więc iść na kompromisy.

Młoda publiczność w większości nie miała zastrzeżeń – odebrała spektakl z entuzjazmem. Pokolenie, którego dorastanie przypadło na czas stalinizmu, spragnione wolności, dostrzegło w głównym bohaterze reprezentanta swoich rozterek i oczekiwań. Dla młodych „Dziady” Bardiniego stały się głosem pokolenia. Spektakl zagrano rekordową liczbę razy – aż 271. Wojciech Natanson w recenzji napisał, że publiczność „oblega kasy” i nawet jemu niełatwo było dostać bilet. Jak pisał inny z krytyków, mimo pewnych niedociągnięć, spektakl miał „świeżość i urok młodości”. Jeśli wierzyć recenzentowi Janowi Kottowi: Na premierze „Dziadów” płakano w krzesłach [na widowni parteru] i na galerii [na balkonie]. Płakali ministrowie, maszynistom teatralnym latały ręce, szatniarki ocierały oczy chusteczką. „Dziady” wstrząsnęły. Włączyły się w „długie, nocne rodaków rozmowy”. Andrzej Kijowski, mający wówczas 27 lat – przyszły prozaik i scenarzysta filmowy, zanotował natomiast w dzienniku, że żadnych zbiorowych wzruszeń nie pamięta, ale skoro pojawiły się w relacjach widzów to znaczy, że wszyscy ich w tamtej chwili bardzo potrzebowali. „Dziady” Bardiniego były odpowiedzią na te potrzeby.

Maria Gordon-Smith, żona Arnolda Szyfmana, w swoich wspomnieniach również poruszyła temat aktualności „Dziadów”:

W rozmowie z Laurą Łącz (długoletnią aktorką Teatru Polskiego w Warszawie) w programie telewizyjnym „Rola życia”, Ignacy Gogolewski rozwinął ten wątek:

W audycji Polskiego Radia „Zapiski ze współczesności” Gogolewski tak wspominał rozmowę z Bardinim:

Bardini poinformował mnie, że znalazł świetnego wykonawcę roli Gustawa-Konrada, jest nim Stanisław Jasiukiewicz z Wrocławia, ale tu zawiesił głos, jak to Bardini… i wreszcie powiedział: niech pan się uczy roli Gustawa, po czym dodał – Konrada też. I tak oto 26 listopada 1955 roku, w wieku dwudziestu czterech lat, w dwa lata po ukończeniu studiów, stałem się sławny.

Aktor wspominał też o zawodowych początkach i premierze „Dziadów” w obszernym wywiadzie z Jolantą Ciosek, który ukazał się w wydaniu książkowym pt. „Ignacy Gogolewski. Od Gustawa-Konrada do… Antka Boryny”:

Staszek Jasiukiewicz był ode mnie dziesięć lat starszy, bardziej doświadczony. No, ale rzecz się potoczyła swoim trybem. Kiedy przygotowania do premiery i mickiewiczowskich uroczystości były daleko zaawansowane, kiedy Szyfman z Iwaszkiewiczem dokonywali cudów dyplomacji, układając listę gości, Jasiukiewicz dostał zapalenia ucha i znalazł się w szpitalu. Cała koncepcja musiała wtedy runąć.

Czy miałem wątpliwości związane z udźwignięciem takiego zdania? Wątpliwości miała Romanówna, Kreczmar, który chciał grać tę rolę. Chciał grać Gustawa- Konrada, bo taka była tradycja, że tylko dojrzały, doświadczony aktor mógł ją unieść. Ja nie miałem wątpliwości, bo przecież na taką okazję czekałem dwa sezony, a to długo, jak na młodość.

W książce „Od Gustawa-Konrada do… Antka Boryny” czytamy także: Nie wiem, czy się zatracałem w emocji. Pewnie tak, bo byłem młody. Że wielu rzeczy nie rozumiałem, to pewnie Bardini wliczył w rachunek niepowodzenia tego przedsięwzięcia. Bo nie zrealizował tego, jak chciał. W głównej roli widział Jasiukiewicza, a nie Gogolewskiego. Gogolewski jako dubler prawdopodobnie byłby dopuszczony do tej roli po półrocznym oczekiwaniu.

Cieszyłem się, że po skończeniu studiów los wręczył mi niebywały bilet do wejścia w środowisko teatralne. Byłem całkowicie zamknięty w wielkiej ogromnej roli, którą przed chwilą zagrałem i tak tym faktem zafascynowany, że właściwie, poza tym świata nie widziałem. I tak zdenerwowany, że nie bardzo wiedziałem, co się wokół dzieje. Zresztą nie tylko ja, może nawet bardziej denerwowali się moi niedawni pedagodzy. Tuż przed spektaklem przyszła do mojej garderoby Romanówna i jak kura pisklęta tak mnie uspokajała: Dziecko, synku, pamiętaj nie leć z tekstem, zatrzymaj się czasami. A spod pudru wychodziły jej rumieńce. To było wielkie wydarzenie. Dzisiaj na ogół nie pamięta się, jak wiele trudu wówczas wymagało wystawienie tego utworu.

We wspomnianym wywiadzie możemy przeczytać o atmosferze, jaka towarzyszyła premierze. Ignacy Gogolewski zapamiętał ją tak:

Było rzeczą niewyobrażalną, że oto nasz najwspanialszy utwór zaistniał na scenie – to był ożywczy powiew nadchodzącej wolności. Że zaistniał w formie niepełnej, ułomnej, zdewastowanej to rzecz inna…  Ale elita z całego świata wtedy go poznała. Dzięki Iwaszkiewiczowi, któremu udało się przekonać władze. One też przecież ryzykowały niezadowoleniem sąsiada, bo słowa, które padały ze sceny już wówczas wywoływały emocje, nie tylko w sześćdziesiątym ósmym. I tego nie udało się już wymazać gumką, jak niektórych tekstów ze scenariusza. Te słowa pozostały w ludziach, budząc nadzieję.

O tym, że premiera „Dziadów” w dużej mierze była zasługą Jarosława Iwaszkiewicza mówił też Ignacy Gogolewski w rozmowie z Rafałem Dajborem, opublikowanej w „Stolicy w 2020 roku:

Wszystko zaczęło się od tego, że zaproponowano Bardiniemu, by wyreżyserował akademię z okazji setnej rocznicy śmierci Mickiewicza. Ale dyrektor literacki Teatru Polskiego, Jarosław Iwaszkiewicz, zasugerował, by jednak wystawić dzieło wieszcza, a nie robić jakąś akademię „ku czci”. I tu zaczęły się wędrówki po rozmaitych „czynnikach decyzyjnych”, z wizytą u Bieruta włącznie... Moim zdaniem, gdyby nie upór Iwaszkiewicza, to tego przedstawienia by nie było.

Początkowo obsadzany był w rolach amantów, stopniowo jednak zaczął odnosić sukcesy w innym repertuarze, z powodzeniem grając pierwszoplanowe role charakterystyczne. Uznanie krytyków szło w parze z nagrodami: w 1953 Jasiukiewicz otrzymał Nagrodę Państwową (zespołową) za rolę w sztuce „Domek z kart”, a w 1955 Nagrodę Państwową za rolę Juliusza Fuczika w sztuce Bragina i Towstonogowa „Wkrótce zakwitną kasztany”. Wszystko to nie mgło ujść uwadze Arnolda Szyfmana, który znany był z tego, że ściągał do swojego zespołu zdolnych aktorów z całej Polski. I tym razem też się nie pomylił – Stanisław Jasiukiewicz związał się z Teatrem Polskim na całe życie i zagrał tu wiele znaczących ról. Grał przy tym w Teatrze Telewizji i w filmach. W roku 1969 Witold Filler w „Kulturze” napisał o Jasiukiewiczu:

Przez wiele lat aktor ten kojarzył mi się z sylwetkami herosów, bohaterów naszych romantycznych arcydram. Materiał tekstowy kusi zawsze w tych rolach aktora do eksplozyjnych wybuchów namię­tności, do wokalnych popisów, kie­dy to fraza niesie głos aktora ku co­raz większym ekscytacjom, układa się sama w melodię, zachęca do te­go, by bić spiżem w zasłuchane rzę­dy widowni. Jasiukiewicz ulegał tym pokusom: w „Mazepie”, w „Śnie srebrnym Salomei”, w „Dziadach”. Zapewne, było mu tym łatwiej, że głos już z natury podzwania mu metalem, a i pobudliwość uczucio­wa zdaje się być jedną z ważkich cech jego scenicznego temperamen­tu.

I dalej krytyk wspomina role charakterystyczne Jasiukiewicza, które okazały się równie ciekawe, jak te z romantycznego repertuaru:

Potem czekałem już na każdą rolę, w której zobaczę tego aktora bez romantycznych kotur­nów, w komedii czy w farsie. To zadziwiające, jak ten sam temperament, ta sama siła gło­su zyskują nowy kolor w chwili, gdy zmienia się im zakres aktors­kich zadań.

Oczywiście przy całym wielkim uznaniu dla pięknej kreacji Gogolewskiego wolno powiedzieć, że jest jeszcze zbyt młodym aktorem, aby oddać cały wicher uczuć miotających Gustawem; że nie całkiem wyraźnie zdołał wyodrębnić różnicę nastrojów „godziny miłości” i „godziny rozpaczy” w cz. IV; że olbrzymie napięcie Wielkiej Improwizacji przerastało jeszcze jego siły. Ale trudno to wszystko wysuwać jako pretensje. Jak wiadomo cudów nie ma. Nawet w teatrze. Zwłaszcza w teatrze. A to co dał – co mógł dać Gogolewski w „Dziadach” jest naprawdę niezwykłym osiągnięciem aktorskim

Jan Kott porównał obie kreacje w ten sposób:

Największą dla mnie zasługą Bardiniego jest otworzenie przed aktorską młodzieżą wielkich ról romantycznych. Nie było to łatwe i trzeba było pokonać wiele oporów. Gustaw i jego towarzysze muszą być młodzi, muszą mieć szczerość gestu, której nie zastąpi rutyna i warsztat.

Gogolewski wyrósł po „Dziadach” na największą nadzieję romantycznego teatru. Ma w sobie niezafałszowane wewnętrzne bogactwo i głębię uczuć, rzadką szlachetność gestu. Wiele jeszcze surowości w grze, ale nic ze sztampy, nic ze złego smaku.

Jasiukiewicz jest drapieżniejszy, bardziej intelektualny. Ma rzemiosło nieporównanie wyższe, umie lepiej rozłożyć dramatyczne akcenty. Szedł konsekwentnie do Improwizacji i w tym niebotycznym szaleństwie wyłuskał racjonalne jądro, ale mówiąc teatralnym językiem ma „uboższe wnętrze”. W najlepszych momentach swojej gry Gogolewski był prawdziwym Gustawem-Konradem bardziej romantycznym.

Wojciech Brydziński w czasopiśmie „Dookoła świata” tak zrecenzował główne role:

Obaj odtwórcy roli Gustawa-Konrada – w pierwszym po wojnie wystawieniu „Dziadów” – to wybitnie utalentowani młodzi ludzie. Gogolewski jest bardzo liryczny i młodzieńczy. Jasiukiewicz jest męski i dojrzały. Obu cenię wysoko.