W labiryncie teatru

„Ten dzień to będzie takie nasze jour fixe” – powiedział.

Najczęściej przychodził  do mojego gabinetu dyrektorskiego w Teatrze Polskim w czwartek około jedenastej. Tak, co  tydzień przez prawie dziesięć lat. Te odwiedziny zawsze sprawiały mi przyjemność.

Arbiter elegantiarum, profesor, słynny aktor i reżyser, prezes, dyrektor, senator RP, najbardziej prominenta postać – jak to złośliwie określano – „Księstwa Warszawskiego” składał mi regularne wizyty.

To był mój Rektor, który przyjmował mnie jako studenta reżyserii do PWST, potem  zatrudnił mnie jako wykładowcę. To był mój Dyrektor, który zaprosił mnie na scenę Teatru Polskiego jako reżysera.

Wątpię czy naprawdę to moje towarzystwo przyciągało go do Teatru i czy byłem dla niego wystarczająco fascynującym rozmówcą.

Zwabiał go raczej sam teatr, który go jednocześnie wciąż rozczarowywał, ale z którym nie potrafił się rozstać. Lubił aurę sceny. Przyciągał go też Teatr Polski, w którym wciąż chyba dobrze się czuł.

Pochodzi Pan z inteligencji. Pana ojciec był profesorem prawa rzymskiego. Jak wspomina Pan rodziców?  

Dla mojego ojca prawo rzymskie było nie tylko zbiorem zasad, których należy przestrzegać, punktem odniesienia w życiu. Prawo rzymskie było dlań rodzajem wiary. Mówiąc szczerze, nigdy nie miałem z ojcem dobrego kontaktu. Czułem się tak, jakby oddzielała nas szyba. Mama ocieplała surowe ojcowskie zasady. Poza tym była towarzyska, traktowała wszystko z poczuciem humoru, które po niej odziedziczyłem. Stanowili ciekawą, uzupełniającą się parę.

Pańskie najbarwniejsze wspomnienie z dzieciństwa…

Sklepik pani Brzozowskiej – był malutki, z trudem mieściły się tam trzy osoby, ale można było znaleźć wszystkie skarby, jakie jest w stanie wymyślić wyobraźnia siedmioletniego chłopca: zagraniczne znaczki, strzelające żabki, kapiszony… „Mamo, wpadnijmy do Brzozowskiej” – to była moja stała prośba przed spacerem.

A szkoła?

Wyleciał mi mleczny ząb, rozpłakałem się – to znak, że będę musiał pójść do szkoły. Płakałem, bo domyślałem się, że szkoła to nic przyjemnego. Do dziś jestem tego zdania.

Poszliśmy z mamą na ulicę Dowcip do ekskluzywnej szkoły pani Chełmońskiej. Pamiętam – całymi dniami ugniatałem góry plasteliny, z której nic nie chciało się ulepić. Na szczęście dostałem ciężkiej anginy z komplikacjami sercowymi, a że mama straciła już jednego syna – mój brat zmarł w dzieciństwie – na mnie chuchała do przesady. Uchwalono więc, że będę pobierał nauki w domu. Wszystkich przedmiotów uczyła mnie panna Nowakowska. Poza tym przychodziły dwie cudzoziemki: Madame Boissieau od francuskiego – nudziara, i miła pani od niemieckiego – Fraülein Schmidt. Po paru latach lekcji prywatnych (jak u Czechowa), poszedłem z mamą do pani Rontalerowej zdać do trzeciej klasy szkoły powszechnej.

A potem był Batory. To była szkoła reprezentacyjna. Takie polskie Eton. Jedyna szkoła z basenem, kortami tenisowymi i własnym ogrodem botanicznym. Chodziła tam sanacyjna elita. Ze mną w klasie byli synowie ministrów: Tadeusza Kasprzyckiego i Józefa Becka. W ogóle dzieci wyższych urzędników państwowych. Przed gabinetem dyrektora można było spotkać ministra spraw wojskowych. Dreptał nerwowo, bo syn coś przeskrobał. Uczniowie zajeżdżali do szkoły samochodami z kapralami przy kierownicach. Inni taksówkami. Ja jeździłem komunikacją miejską.

Poziom nauczania był bardzo wysoki. Batory był też potęgą sportową. Na zawodach spotykaliśmy się regularnie z Niemieckim Gimnazjum Reformowanym z Łodzi. Nasz reprezentant w pływaniu, Jurek Gerstman, kosił wszystko na sto dwadzieścia metrów dowolnym. Pływał także Alek Dawidowski, późniejszy bohater akcji pod Arsenałem. Dyrektor Gimnazjum Niemieckiego mówił o przyjaźni polsko-niemieckiej, o tym jak te młodzieńcze kontakty przetrwają wszelkie kryzysy. Przetrwały pół roku. Potem niemal cała nasza reprezentacja była w Kedywie, a wszyscy w „Zośce”. Maturę robiłem już na kompletach w 1942 roku.

Co Pana w młodości najbardziej interesowało? Jakie miał Pan plany na przyszłość?

Wychowywałem się pod zakochanym okiem mamy. Przed wojną kombinowałem sobie, że będę dziennikarzem, bo byłem bardzo dobry z polskiego. W liceum Batorego redagowałem klasową gazetkę, pisałem też do ogólnoszkolnej. Jak zawodowy dziennikarz pisałem sprawozdawania z wydarzeń sportowych w Batorym do „Sportu Szkolnego”, który ukazywał się normalnie w kioskach. Tuż przed wojną szykowałem się, by zostać tam sprawozdawcą piłkarskim.

Jest taki moment przed przedstawieniem, kiedy każdy z nas tępo i raczej nieprzychylnie wpatruje się w swoją twarz w lustrze garderoby. To chwila, kiedy paruje z nas zmęczenie próbami, telewizją, radiem, filmem i Bóg wie czym jeszcze. Minuta od­prężenia przed najważniejszym wysiłkiem aktora – przedstawieniem.

I wtedy przychodzą człowiekowi do głowy różne myśli: czy słusznie wybrał ten zawód, dlaczego nie został oceniony w tej roli tak, jak należy; myśli o niedobrej recenzji (o dobrej myśli się krótko albo w ogóle nie), o krytykach, o publiczności, o normach, o kolegach, o partnerze, który psuje najlepszą scenę, o bezsensownym wysiłku popołudniówek, o kacu, o charakteryzacji, którą za chwilę trzeba zacząć, o tym wszystkim, co stanowi powszedni, szary dzień każdego z nas.

I pomyślałem sobie, wpatrując się w swoją po­oraną, zmęczoną twarz, że może by podzielić się tymi myślami z Wami wszystkimi…

Może z tego powstanie jakiś obraz obyczaju teatralnego naszych dni. Może to będzie, jakiś zapis codzienny, rzeczywisty – nie ten odświętny, który wynika z naszych wywiadów, wypowiedzi, deklaracji.

Spróbuję. Będzie się ta rubryka nazywała Przed lustrem. Nazwa chyba skromna, chociaż... można się w niej doszukać nawet czegoś z Szekspira.

Ponieważ jestem jednym z Was – podpisywać się będę

Kolega

Kiedy dostałam propozycję napisania tekstu o Andrzeju Łapickim mocno się zakłopotałam. Przez cały czas naszej długiej znajomości i co ważniejsze współpracy w relacji reżyser-scenograf ani razu nie pokłóciliśmy się, nie doszło, co jest na porządku dziennym w tej pracy, do żadnej awantury. Andrzej był po prostu bardzo dobrze wychowany i to niezwykle utrudniało jakąkolwiek ostrzejszą wymianę zdań. Zawsze „pełen Wersal”, co może nie jest najbardziej pożądane w sztuce.