W labiryncie teatru

Dorastałem przed wojną i to zaważyło na moim wychowaniu. Świat, który nagle się wyłonił, poczynając od 1 września 1939 roku, był kompletnie inny od świata, do którego przyzwyczaiłem się od dziecka i który wydawał mi się „światem naturalnym”. Grozę potęgował fakt, że musiałem przeżyć upadek jednego świata i nastanie drugiego „na żywo”, i to w ciągu paru miesięcy. Zapłaciłem za to szczególną chorobą, która nie mija, pomimo że od tego czasu upłynęło już sześćdziesiąt pięć lat. Ta choroba nazywa się nieprzystosowaniem ogólnym. Do tej pory nie mogę uwierzyć, że ciągłość doświadczenia została raz na zawsze utracona.

W rozmowach i wywiadach pojawia się i powtarza pytanie, czy nie boję się wracać do Polski. Nie wyobrażam sobie, żeby Francuz, Anglik, Niemiec, Austriak, Szwajcar czy Norweg przebywający w Meksyku spotkał się z pytaniem czy nie boi się wracać do Francji, Anglii, Niemiec, Austrii, Szwajcarii czy Norwegii. Natomiast wyobrażam sobie Rosjanina, Białorusina, Ukraińca, Czeczeńca. Rumuna nawet, którego pytają, czy nie boi się wracać do ojczyzny. Wynika z tego, że Polacy, świadomie czy podświadomie, zaliczają siebie do tej grupy raczej niż do pierwszej. Krótko mówiąc, Polak wracający do Polski ma się czego bać. Powstaje z kolei pytanie, dlaczego tak jest. Przecież Polska bliższa jest krajom wymienionym w pierwszej grupie niż krajom wymienionym w drugiej. Bliższa kulturą, ekonomią, sposobem, w jaki funkcjonują jej instytucje. Widziana z zewnątrz, polska sytuacja nie jest zła, a przynajmniej nie powinna być zła, jeżeli my sami jej nie zepsujemy. A nawet, pod pewnymi względami, może okazać się lepsza od sytuacji krajów zachodnich. Mógłbym te względy wymienić, ale nie one są tematem dzisiejszej gawędy. A już na pewno - i to nie wymaga dyskusji - polska sytuacja jest pomyślniejsza niż sytuacje krajów wschodnich i niektórych południowo-wschodnich. Więc dlaczego Polacy się tak boją? A boją się niewątpliwie, wszyscy razem i każdy z osobna, w różnych odcieniach i nasileniach, od niepewności do obawy, od strachu do paniki. I nie czują się dobrze. Od niezadowolenia do rozgoryczenia, stamtąd do nienawiści i amoku, od rozdrażnienia do histerii. Jeżeli więc nie ma obiektywnego powodu, żeby aż tak się bać i aż tak źle czuć, a strach i złe samopoczucie są jednak faktem, faktów zaś lekceważyć nie można, to jakiś powód ku temu musi jednak być. Powód poważny i nieurojony. Otóż Polacy boją się samych siebie i siebie nawzajem. I słusznie, że się boją, więc ja też się boję.