W labiryncie teatru

„Charków! Charków!” to adaptacja sztuki Serhija Żadana w przekładzie Adama Pomorskiego.

Jest to musicalowy spektakl, który przybliża historię awangardowego teatru ukraińskiego Berezil i jego twórcy – Łesia Kurbasa. Ten wybitny reżyser i reformator, w marcu 1922 roku w Kijowie, założył filozoficzno-polityczny Teatr Berezil. Nazwa została zaczerpnięta od miesiąca, w którym teatr powstał – słowo „berezeń” w języku ukraińskim oznacza marzec. Kurbas zainspirowany był również wierszem norweskiego pisarza, Bjørnstjerne’a Bjørnsona, który rozpoczynał się od słów: „Wybieram marzec, bo jest on buntem, z którego narodzi się lato”. Teatr Berezil narodził się więc jako wyraz buntu i niezgody, żeby stać się kuźnią elit teatralnych Ukrainy.

W 1925 r. władze radzieckie przeniosły teatr do Charkowa. Miasto to było wówczas stolicą Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej, a jednocześnie macierzą ukraińskiej awangardy oraz miastem o bogatej historii i kulturze. To tam w latach 20. spotykali się i tworzyli artyści nazywani „Rozstrzelanym pokoleniem”. Należał do niego również Łeś Kurbas.

Łeś Kurbas, czyli kim był bohater spektaklu?

Łeś Kurbas, a właściwie Ołeksandr Zenon Kurbas, był ukraińskim reżyserem, aktorem, założycielem teatru Berezil, a także wielkim reformatorem teatru ukraińskiego. W Charkowie poznał dramaturga Mykołę Kulisza i scenografa Wadyma Mellera. Spotkanie to zaowocowało wieloma wybitnymi spektaklami.

Łeś Kurbas to prekursor użycia filmu w teatrze. Jako pierwszy wystawił również jazzowy musical. Eksperymentował z narzędziami pracy aktora, z ciałem, z ruchem. Pisał, że ukraiński teatr jest jak niedomyślona myśl, niedociągnięty gest i niedoniesiona tonacja. Zależało mu, żeby zbudować inny teatr, a nawet świat.

Kurbas tworzył w Charkowie do 1933 r., kiedy to pozbawiono go kierownictwa teatru, a następnie aresztowano. Rok później odbył się fikcyjny proces, w wyniku którego skazano go na pięć lat łagru. Powodem był rzekomy udział w ukraińskiej organizacji terrorystycznej. W 1937 roku odbyła się masowa egzekucja, w której zamordowano kilkudziesięciu ukraińskich artystów i działaczy społecznych, wśród których był Łeś Kurbas. W lasach Sandarmoch w Karelii w zbiorowych grobach leżą ofiary „wielkiego terroru” z lat 1937-1938, które szacuje się na nawet na 10 tysięcy.

Serhij Żadan, czyli kim jest autor sztuki?

Serhij Żadan jest pisarzem – autorem powieści, opowiadań i esejów, tłumaczem, poetą, dramatopisarzem i wokalistą zespołu Żadan i Psy, aktywistą. Wiodącym tematem jego twórczości jest postsowiecka rzeczywistość Ukrainy.

To laureat wielu ważnych i prestiżowych europejskich nagród literackich. Od wybuchu wojny rosyjsko-ukraińskiej jest zaangażowany w pomoc Siłom Zbrojnym Ukrainy i działania humanitarne.

Założył fundację wspierającą inicjatywy edukacyjne i kulturalne. Zainicjował projekt Wschód czyta, mający na celu zapełnienie bibliotek obwodów donieckiego i ługańskiego.

Svitlana Oleshko, czyli kim jest reżyserka przedstawienia?

Svitlana Oleshko – założycielka i dyrektorka niezależnego charkowskiego Teatru Arabesky, reżyserka, scenarzystka, producentka teatralna i działaczka kulturalna. Ukończyła Charkowski Uniwersytet Narodowy im. Vasylia Karazina na kierunku filologicznym. Studiowała w Akademii Sztuk Scenicznych w Holandii i szkole artystycznej zarządzania strategicznego na Słowacji. Odbyła staż Instytucie Teatralnym w Polsce. W latach 1993-2019 była pracowniczką naukową w Muzeum Literackim w Charkowie. Zainicjowała powstanie w tym mieście Instytutu Teatralnego.

Jest kuratorką międzynarodowych festiwali, projektów artsytycznych czy programów edukacyjnych. Prowadzony przez nią Teatr Arabesky powstał w 1993 r roku z inicjatywy studentów Wydziału Teatralnego Charkowskiego Instytutu Sztuki. To awangardowa, niezależna scena ukraińska, która zyskała popularność dzięki eksperymentalnym realizacjom scenicznym i działaniom zaangażowanym społecznie.

Svitlana Oleshko  wraz z Teatrem Arabesky zyskała opinię najbardziej eksperymentalnego twórcy teatralnego Ukrainy.

Jej najbardziej znane produkcje to: Postprawda, Czerwony Elvis, Eneida, Radioshanson: osiem opowieści o Jurze Zoiferze (teksty Serhija Żadana).

Od czasu wybuchu wojny mieszka i pracuje w Warszawie.

O czym myśleć? Na co zwrócić uwagę?

1. Musical z definicji to sztuka widowiskowa, w której zazwyczaj gra wielu aktorów. Co myślisz o muzycznej formie tego spektaklu, który został zagrany na scenie kameralnej prze czterech aktorów? Co daje taka konwencja? Czy musical musi być tylko rozrywką? Czy w tym przypadku był?
2. Przyjrzyj się gestom aktorów, ich ekspresji ciała, synchronicznym ruchom, każdej zmianie energii, tembru głosu, jego intonacji czy barwy. Jakich umiejętności aktorskich wymaga zagranie w tego rodzaju sztuce? Co w grze aktorskiej zwróciło Twoją największą uwagę?
3. Zauważ, że w spektaklu występuje czterech aktorów, ale dużo więcej postaci. Co sądzisz o graniu przez aktorów większej ilości ról? Co dzięki temu zostało osiągnięte? W jakim stopniu są one zindywidualizowane, a w jakim podlegają procesom uniformizacji?
4. Całość przedstawienia utrzymana jest w jednakowej kolorystyce i estetyce charakterystycznej dla kina niemego. Jaki efekt uzyskujemy dzięki temu?
5. Zwróć uwagę na rekwizyty. Które z nich są realistyczne, a które mogą pełnić funkcję symboliczną?
6. Łeś Kurbas łączył sztuki. Również i do spektaklu „Charków! Charków” został włączony nie tylko film, ale również cyrk. Zwróć uwagę na cyrkowe elementy w przedstawieniu. Co wnoszą? Jak je rozumiesz? Czego mogą być symbolem? Czy muszą nim być?
7. Przyjrzyj się scenografii – jaką pełni funkcję, z jakich elementów jest zbudowana i jaki rodzaj przestrzeni tworzy? Zauważasz nawiązania do wąskich korytarzy więzienia, klatek z kliszy filmowej, a może do czegoś zupełnie innego? W jaki sposób taka scenografia funkcjonalizuje tematykę podejmowaną w przedstawieniu?
8. Jakie są czas i miejsce akcji przedstawienia? Czy znajomość kontekstu historycznego wpływa na naszą interpretację sztuki? Czy można odczytywać sztukę bez niego? Co się wtedy zmienia?
9. Jakie wrażenie wywołują zastosowane w teatrze projekcje? Czy tworzą kolejną warstwę interpretacyjną? Zwróć uwagę, że część jest archiwalna, a część nagrana przez aktorów Teatru Polskiego.
10. Zwróć uwagę na końcowe sceny przedstawienia. Jaki los spotkał Kurbasa w sztuce, a jaki w rzeczywistości?

Ciekawostki

W 1934 r. zmieniono nazwę Teatru Berezil i przekształcono go na Teatr Dramatyczny im. Tarasa Szewczenki w Charkowie.

Svitlana Oleshko, reżyserka spektaklu, od czasu wybuchu wojny w Ukrainie mieszka i pracuje w Teatrze Polskim w Warszawie. Jest również autorką polskiego orędzia na Międzynarodowy Dzień Teatru 2023.

Przed rozpoczęciem prób aktorzy grający w przedstawieniu otrzymali wydane w Polsce książki z listami Łesia Kurbasa.

Autorem muzyki do spektaklu jest Noam Zylberberg, który dostał scenariusz napisany przez Serhija Żadana. Miał do niego skomponować muzykę, która była odzwierciedleniem wizji autora sztuki.

Teatr Polski im. Arnolda Szyfmana w Warszawie, realizując spektakl „Charków! Charków!”, otrzymał wsparcie udzielone w ramach funduszu Creators for Ukraine zarządzanego przez CISAC we współpracy z ZAiKS-em.

Partnerem spektaklu jest Centrum Dialogu im. Juliusza Mieroszewskiego.