W labiryncie teatru

Michał Bałucki (1837-1901) - popularny komediopisarz, prozaik, poeta, publicysta. Do historii przeszedł przede wszystkim jako autor komedii obyczajowych, które ośmieszały mieszczan przełomu XIX i XX wieku. Należał do grupy tzw. przedburzowców. Związany przede wszystkim z Krakowem.

Wśród publiczności jego sztuki cieszyły się prawdziwą popularnością. Doczekał się wystawienia scenicznego niemalże wszystkich swoich tekstów. Co więcej, w jego sztukach grali najlepsi wówczas aktorzy scen krakowskich, warszawskich oraz lwowskich.

Bałucki był bacznym obserwatorem ówczesnej mu rzeczywistości. Pomysły do swoich komedii czerpał z aktualnych wydarzeń, opinii publicznych czy obserwowanych zachowań. Jego bohaterowie, najczęściej drobni mieszczanie, mówili niemalże o tym samym, o czym można było usłyszeć na ulicach. Niewątpliwie Bałucki potrafił, co prawda niekiedy nieco schematycznie, budować ludzkie typy i charaktery – w każdej ze swoich komedii przedstawia ich bogatą galerię. Komizm jego bohaterów wynikał ze sprzeczności pomiędzy deklaracjami a czynami, pomiędzy ich myśleniem o sobie, a opinią o nich w społeczeństwie. W komediach Bałuckiego znaleźć możemy również liczne przykłady komizmu słownego i sytuacyjnego.

Michał Bałucki tworzył sztuki w bardzo charakterystyczny sposób. W szufladzie swojego biurka gromadził materiał do wielu sztuk jednocześnie. Gdy tylko miał pomysł na scenę czy postać lub usłyszał czy zauważył coś charakterystycznego, robił z tego notatki. Następnie umieszczał je w specjalnie do tego przygotowanych paczuszkach czy tekturowych okładkach. Zapewne było to pracochłonne, jednak później teksty dramatyczne pisał naprawdę szybko.

Przez publiczność był uwielbiany, ale krytyka zarzucała mu wiele – m. in. tendencyjność i powtarzalność:

Począwszy od 1892 roku Bałucki, dotąd autor komedii chętnie grywanych na scenach Krakowa, Warszawy i Lwowa, ulubiony pisarz krakowski, staje się obiektem złośliwości, impertynencji, a także bezpośrednich ataków przedstawicieli krytyki młodopolskiej, choć i krytycy reprezentujący idee pozytywistyczne nie pozostają mu dłużni. Jego twórczość uznaje się za synonim anachronizmu komediopisarskiego odchodzącej epoki - pisze Anna Sobiecka w artykule Spory literackie Michała Bałuckiego.

Te ostre sądy pogłębiły depresję, na którą chorował i doprowadziły ostatecznie Bałuckiego do samobójczej śmierci.

Premiera „Domu otwartego” miała miejsce w 1883 roku w Krakowie. Bałucki w swojej sztuce prezentuje różnych mieszczan, w kuriozalny sposób obnażając ich hipokryzję i wady. Dynamiczna akcja, charakterystyczne postacie, ironiczny żart to tylko niektóre cechy, które sprawiały, że sztuka ta przez wiele lat była wielokrotnie wystawiana na deskach teatrów. Po latach nieobecności na scenie „Dom otwarty” wyreżyserowała na nowo Krystyna Janda.

Premiera „Domu otwartego” w reż. Krystyny Jandy odbyła się 27 stycznia 2024 roku w Teatrze Polskim im. Arnolda Szyfmana w Warszawie.

Reżyserka

Krystyna Janda – reżyserka, aktorka filmowa i teatralna, prozaiczka. Prezeska i współzałożycielka Fundacji Krystyny Jandy na rzecz Kultury (od 2024). Dyrektorka artystyczna dwóch powołanych przez fundację teatrów warszawskich: Teatr Polonia i Och -Teatr.

Zagrała w wielu polskich filmach, m. in. Andrzeja Wajdy, Krzysztofa Kieślowskiego czy Krzysztofa Zanussiego, a także w filmach produkcji niemieckiej, francuskiej i węgierskiej, m.in. w filmie Mefisto (1981), który został nagrodzony Oscarem.

W latach 1975-1987 była etatową aktorką w Teatrze Ateneum w Warszawie, a w latach 1987-2005 w Teatrze Powszechnym w Warszawie. Wyreżyserowała film Pestka (1995), a także liczne spektakle sceniczne i telewizyjne.

W roku 2014 Krystyna Janda została uhonorowana tytułem Człowieka Wolności 25-lecia w kategorii kultura. Zaś w 2019  tygodnik Polityka przyznał jej zaszczytny tytuł KREATORA KULTURY.

O czym myśleć? Na co zwrócić uwagę?

1. Skieruj uwagę na sposób gry aktorskiej. Jak można określić ten typ aktorstwa? Jak aktorzy mówią, jak używają ciała, mimiki, gestu?
2. Skieruj uwagę na układ sceny i wydzielone dwie przestrzenie w domu Żelskich. Tło stanowi sala taneczna, w której odbywa się bal, a rzeczywiste miejsce akcji toczy się w salonie. W jaki sposób taka przestrzeń funkcjonalizuje tematykę podejmowaną przez Bałuckiego?
3. Co myślisz o kostiumach? Czy się od siebie różnią w zależności od granej postaci? Jakie cechy mieszczan mają podkreślać bogate suknie czy kolorowe, duże kotyliony?
4. Jaka jest relacja między Władysławem Żelskim i Janiną, jaka między Kamilą i Adolfem? Jak ukazane zostaje ich uczucie? Jaki wpływ na relacje obu par ma zorganizowany wieczorek taneczny?
5. Jakie relacje panują między mieszkańcami domu? Jakie pomiędzy nimi a osobami z zewnątrz?
6. Jakie gry, prowokacje, sztuczki stosuje Pulcheria wobec swojego męża, adoratora i państwa Żelskich?
7. Zwróć szczególną uwagę na akt drugi przedstawienia – chaos, taniec, nieustający ruch, przemieszczanie się. Czego to może być wyraz? Czego metafora?
8. Jaka wizja mieszczaństwa wyłania się ze sztuki Bałuckiego? W jakim stopniu bohaterowie są zindywidualizowani, a w jakim stopniu odpowiadają powszechnym wówczas schematom czy wzorcom?
9. Krystyna Janda wprowadza do sztuki postać Michała Boguckiego, który cały czas przygląda się bohaterom. Jaki cel może mieć wprowadzenie na scenę niemego świadka wydarzeń?
10. Jak interpretować zakończenie spektaklu? W jaki sposób nawiązuje ono do biografii Michała Bałuckiego?

Ciekawostki

Bałucki spędził rok w więzieniu (aresztowany koniec 1863 roku). Trafił do niego, ponieważ uczestniczył w organizacjach spiskowych w Galicji.

W Teatrze im. Juliusza Słowackiego w Krakowie, na ścianie garderoby Ludwika Solskiego można znaleźć autograf: „Michał Bałucki – co pisał śtucki”. Niektórzy krytycy upatrują się w tym zdaniu skromności komediopisarza, inni – gorzkiej autoironii.

W spektaklu wykorzystano fragmenty utworów Johanna Straussa: „Zemsta nietoperza” (Polskie Radio, 2020) i „Nocy w Wenecji” (Polskie Radio Kraków, 1957). Producentem fonogramów jest Polskie Radio SA.

Słowniczek

bałucczyzna – określenie, które negatywnie ocenia postawę życiową i zachowania bohaterów komedii Michała Bałuckiego. Są to mieszczanie, którzy charakteryzują się wąskimi horyzontami umysłowymi, bezmyślnością czy zakłamaną moralnością.

przedburzowcy – określenie na pisarzy debiutujących przed powstaniem styczniowym, na przełomie późnego romantyzmu i pozytywizmu.