W labiryncie teatru

Sofokles ur 496 r p.n.e był jednym z najważniejszych, obok Eurypidesa i Ajschylosa autorów dramatów antycznej Grecji. Urodził się w Kolonos koło Aten. Czas jego życia i twórczości przypada na rozkwit starożytnych Aten za czasów Peryklesa i Herodota. Sofokles bardzo wcześnie rozpoczął karierę dramatopisarską, już w wieku 28 lat pokonał w zawodach dramaturgicznych doświadczonego Ajschylosa. Zreformował grecką tragedię, wprowadzając trzeciego aktora oraz ograniczając rolę chóru na rzecz jednostkowych postaci, które rozwijał psychologicznie, nadając im bardziej złożony charakter. Jako pierwszy z antycznych autorów zrezygnował z tworzenia tzw. trylogii tragicznych na rzecz pisania pojedynczych dzieł, co pozwoliło skupić się na pogłębieniu i rozbudowaniu konkretnych utworów. Był wszechstronnie wykształcony, zaangażowany w życie społeczne i polityczne starożytnej Grecji. Zmarł w wieku 90 lat w 406 roku p.n.e. 

Do najważniejszych utworów Sofoklesa należą:
 „Antygona” (442-440 p.n.e.)
„Król Edyp” (429-426 p.n.e.)
„Elektra” (416 p.n.e.)
„Kobiety z Trachis” (416 p.n.e.)

Antygona to jeden z najbardziej znanych tekstów Sofoklesa a zarazem jedna z najważniejszych tragedii antycznej Grecji. Wielokrotnie wystawiana na scenach teatralnych całego świata. Jest przedmiotem omówień oraz rozważań nie tylko literackich, ale też etycznych i filozoficznych. 

Osią fabuły jest śmierć dwóch braci, synów Edypa, którym powierzona została naprzemiennie władza nad Tebami. Pierwszy z nich, Eteokles, po upływie wyznaczonego okresu rządów odmawia dopuszczenia do władzy na kolejny rok brata, Polinejkesa. W odpowiedzi ten, najeżdża na Teby, w efekcie czego obaj giną. Władzę przejmuje najbliższy krewny płci męskiej - Kreon, brat matki obu braci. Wydaje rozkaz, aby Eteoklesa pochować zgodnie z obrządkiem, zaś ciało Politejkesa, którego uznaje za zdrajcę i agresora, nakazuje pozostawić bez pogrzebu pod murami miasta. Wobec decyzji tej stają dwie siostry zmarłych, córki Edypa - Antygona i Ismena. Pierwsza z nich postanawia, wbrew zakazowi, pochować brata, narażając się tym samym nakarm śmierci za nieposłuszeństwo wobec Kreona - króla. Druga rezygnuje oficjalnie z tego czynu, postanawiając ocalić swoje życie. Przedmiotem fabuły są dalsze losy Antygony, jej konfrontacja z władzą oraz wyrok śmierci a także relacja obu sióstr. 
 

Reżyser

Piotr Kurzawa - reżyser i twórca adaptacji teatralnych oraz telewizyjnych. Absolwent Wydziału Reżyserii Akademii Teatralnej w Warszawie. Tworzył i współpracował z wieloma teatrami w Polsce i zagranicą między innymi w teatrze im. W. Horzycy w Toruniu, Teatrem Nowym w Poznaniu, teatrem Polonia i Teatrem Warszawy w Warszawie, a także Operą Wrocławską. Realizuje także spektakle Teatru Telewizji. Jego spektakle były prezentowane na festiwalach we Włoszech i na Węgrzech. 

O czym warto pomyśleć? Na co zwrócić uwagę?

1. Na czym polega konflikt tragiczny w Antygonie? Na czym polegają racje Antygony, a na czym racje Kreona? Jaką postawę przyjmuje Ismena?

2. Jakie cechy dramatu antycznego widać w Antygonie?

3. Czy ma znaczenie fakt, że w „Antygonie” sprzeciw wobec władzy wyraża kobieta? Jeśli tak, to jakie? Jak wyglądałaby sytuacja mężczyzny, który stawia opór władzy w antyku?

4. W jaki sposób przedstawia bohaterki i bohaterów Piotr Kurzawa w swojej adaptacji? W jakim świetle ich stawia? Z kim empatyzuje?

5. Co może oznaczać zastosowanie współczesnych kostiumów w adaptacji Piotra Kurzawy? Jaki rodzaj przestrzeni tworzy scenografia?

Słowniczek

Tragedia antyczna - gatunek dramatu, który powstał około VI w p. n.e. i swój początek miał w starożytnej Grecji. Tragedia wyłoniła się z rytualnych śpiewów na cześć boga Dionizosa, wykonywanych w trakcie najważniejszego antycznego święta - Dionizjów Wielkich czyli wiosennego, corocznego rytuału. Wykonawcy pieśni mieli na sobie skóry kozłów. Termin tragedia pochodzi dosłownie od połączenia słów „trage” - kozioł i „ode” - śpiew. 
Tragedia cechowała się rozmaitymi zasadami formalnymi: 
-    zasadą trzech jedności, czyli dopasowania miejsca, czasu i akcji, 
-    zawsze występującym konfliktem tragiczny, czyli nierozwiązywalnym przeciwstawieniem sobie porządków: np prawa boskiego i ludzkiego, naturalnego i państwowego. 
-    Hamartią czyli nieuświadomioną winą na którą zazwyczaj skazani byli bohaterowie  - bez względu na podjęte przez siebie działania i tak skazani byli na porażkę 

Mimesis - stworzona przez Arystotelesa i bardzo ważna dla tragedii antycznej zasada naśladownictwa rzeczywistości. Zgodnie z mimesis świat przedstawiony w dramacie musiał być podobny do świata realnego lub przynajmniej możliwy, odwołujący się do doświadczenia widzów. 

Protagonista -  w tragedii greckiej tym terminem określa się najważniejszą postać, która odpowiada chórowi lub prowadzi akcję. Współcześnie termin ten opisuje głównego bohatera dramatu, powieści, filmu. 

Chór antyczny - jeden z najważniejszych elementów tragedii antycznej. Zbiorowy bohater, który pełni funkcję narratora i dialoguje z aktorami. Początkowo w tragedii greckiej jednostkową postacią był jedynie koryfeusz - przewodnik chóru, dialogujący z nim wykonujący najtrudniejsze partie i nadający tempo. Dialogował z chórem, odpowiadał mu, czasami - choć bardzo rzadko - głos zabierali inni chorenauci. Chór śpiewał, ale też tańczył i wykonywał gesty. Śpiew chóru nie tylko pozwalał rozwijać się akcji i wprowadzać nowe wątki, a także regulować dynamikę i tempo, ale przede wszystkim nadawał tragedii wymiar wspólnotowy i pozwalała spojrzeć na konflikt jako na problem uniwersalny. 

Trzeci aktor - wprowadzony przez Sofoklesa. Wcześniej w tragedii greckiej na scenie występowało jedynie dwóch aktorów i chór. Pierwszego aktora wprowadził Tespis, drugiego - Ajschylos, trzeci pojawił się właśnie w dramacie napisanym przez Sofoklesa. To pozwoliło wzbogacić akcję, wprowadzić nowe wątki i poziom skomplikowania zdarzeń.