W labiryncie teatru

Autor i dramat

Aleksander Fredro (1793-1876) – polski hrabia, komediopisarz, pamiętnikarz i poeta. Tworzył w romantyzmie. Jego dorobek literacki to nie tylko komedie, ale także liczne wiersze, poematy, bajki czy aforyzmy. W swoich pełnych intryg komediach obyczajowych czy farsach piętnował i satyryzował obyczaje oraz wady szlachty. 

„Śluby panieńskie, czyli Magnetyzm serca” – Fredro pracował nad tą komedią od 1826 do 1832 roku. W tym czasie następowały liczne w niej zmiany – zarówno w tytule („Magnetyzm”, „Nienawiść mężczyzn”), jak i w imionach bohaterów (Klara i Albin początkowo to Laura i Erazm). Przeobrażeniom ulegała także fabuła.

Początkowo tekst koncentrował się na motywie nieszczęśliwej, niespełnionej miłości, jednak z czasem Fredro nadał mu zupełnie inny charakter. Ostateczna wersja została ukończona w 1832 roku.

Premiera sztuki pod tytułem „Magnetyzm serca” odbyła się 15 lutego 1833 roku we Lwowie. Rok później, 16 listopada 1834 roku, komedia została wystawiona w Krakowie już jako „Śluby panieńskie”. Z czasem przyjęła się wersja tytułu, którą znamy dzisiaj: „Śluby panieńskie, czyli Magnetyzm serca”.

Magnetyzm serca, czyli?
Tytułowy magnetyzm serca nawiązuje do pseudonaukowej teorii Franza Antona Mesmera, według której w ludzkim ciele krąży tajemniczy fluid, który działa jak magnes i przyciąga innych. Fredro podzielał przekonanie o istnieniu bratnich dusz, jednak nie wierzył w miłość od pierwszego wejrzenia.

O czym jest tekst?
Centralnym motywem komedii jest misternie opracowana intryga, której celem jest doprowadzenie do unieważnienia ślubów panieńskich, które złożyły Klara i Aniela. Młode kobiety, które zarzekały się, że nigdy nie staną na ślubnym kobiercu, zostają uwikłane w sieć forteli, które ostatecznie doprowadzają je do zaręczyn.

Przed obejrzeniem spektaklu rekomendujemy zapoznanie się z tekstem dramatu. 

Reżyser i spektakl

Spektakl „Śluby panieńskie” w reżyserii Dana Jemmetta został osadzony na londyńskich przedmieściach lat 60., 70. XX wieku – w czasach intensywnych przemian społeczno-obyczajowych na Zachodzie, znanych jako rewolucja seksualna.

Dan Jemmett (ur. 1967) – brytyjski reżyser. Wystawiał swoje spektakle na najważniejszych europejskich scenach, takich jak Théâtre National de Chaillot czy Comédie-Française.  Realizował m.in. Szekspira, Moliera czy Jarry’ego. W Teatrze Polskim w Warszawie reżyserował już dramaty Szekspira: "Wieczór Trzech Króli" (prem. 18 czerwca 2011), "Burza" (prem. 24 listopada 2012) Szekspira oraz "Szkoda, że jest nierządnicą" Johna Forda (prem. 11 czerwca 2016). 

W trakcie prób to, co początkowo postrzegałem jako prostą komedię, okazało się dużo bardziej złożone niż pierwotnie myślałem. W postawach, motywacjach bohaterów „Ślubów panieńskich” zauważyłem okrucieństwo, którego nie dostrzegłem podczas pierwszej lektury sztuki - wyjaśnił Dan Jemmett. Akcja spektaklu rozgrywa się w roku 1973. Inspiracji dostarczył mi angielski sitcom pt. „Man About the House”. To był serial komediowy o dwóch młodych kobietach, które próbują same zamieszkać w wynajętym mieszkaniu na przedmieściach Londynu. Zbieg okoliczności sprawia, że przyjmują męskiego współlokatora. Feminizm fabuły dość szybko ulega w zderzeniu z realiami, ponieważ one błyskawicznie orientują się, że potrzebują mężczyzny w domu. Zaintrygowała mnie paralela pomiędzy bohaterkami serialu i losem młodych bohaterek „Ślubów panieńskich". Klara i Aniela chciałyby żyć bez mężczyzn, ale nie mogą, nie chcą, a w każdym razie nie będą - podkreślił.

Wypowiedzi reżysera przecytowane z artykułu Grzegorza Janikowskiego, Warszawa. Premiera „Ślubów panieńskich” w reż. Dana Jemmetta w Teatrze Polskim, e-teatr.pl, 28.01.2025

O czym myśleć? Na co zwrócić uwagę?

1. Gdzie zostaje umieszczona akcja spektaklu, kiedy się rozgrywa? Porównaj z dramatem Fredry. 
2. W jaki sposób przestrzeń sceniczna wpływa na dynamikę spektaklu? Weź pod uwagę układ domu i wykorzystanie sceny obrotowej.
3. W jaki sposób kostiumy oddają charakter postaci i czasy, w których osadzona jest akcja?
4. Jak aktorzy oddają emocje bohaterów? Jakie techniki komiczne wykorzystują? Czy humor opiera się bardziej na słowie czy na grze ciałem? Zwróć uwagę na komizm słowny, sytuacyjny i postaci.
5. Jakie inne elementy spektaklu podkreślają jego komediowy charakter?
6. Jak wyglądają relacje między bohaterami? Czy można dostrzec kontrasty w sposobie ich zachowania?
7. Jakie gry, prowokacje, sztuczki i intrygi pojawiają się w spektaklu? 
8. Jakie efekty dźwiękowe lub muzyczne towarzyszą spektaklowi? Jak wpływają na atmosferę przedstawienia i czy wpisują się w konwencję?
9. Jak brzmi język Fredry w tym spektaklu – czy jest zrozumiały dla współczesnej publiczności?
10. Czy w spektaklu można znaleźć jakieś odniesienia do dzisiejszego świata?

[OBIEKT=TP_D_158_0028]

Ciekawostki

• Aleksander Fredro był atakowany przez współczesnych mu krytyków. Zarzucali mu m. in. to, że jest obojętny na sprawy narodowe i rozmija się z dominującym wśród polskich twórców, w kraju i na emigracji, mesjanistycznym nurtem romantyzmu. 
• „Śluby panieńskie” były lubiane przez polskich reżyserów. Nawet w czasach stalinowskich było po kilka premier tej sztuki rocznie.
• „Śluby panieńskie” były już grane w Teatrze Polskim w Warszawie w reżyserii Stanisława Stanisławskiego w 1929 r., Romana Zawistowskiego w 1959 r. i Andrzeja Łapickiego w 1984 roku.
• Dyrektor Andrzej Seweryn nazywa Teatr Polski w Warszawie "domem Fredry". Określenie to po raz pierwszy pojawiło się za dyrekcji Andrzeja Łapickiego, który wielokrotnie reżyserował Fredrę w Teatrze Polskim. 
• W czasie spektaklu pojawia się kino pod chmurką. Film, który oglądają bohaterowie to kadry ze „Ślubów panieńskich” - telewizyjnego spektaklu Bohdana Korzeniowskiego z roku 1972 z Andrzejem Sewerynem w roli Gustawa.
• W spektaklu Jan czyta po kryjomu wierszyki ze „Sztuki obłapiania” Aleksandra Fredry (oczywiście oryginalnie nie należą one do dramatu).

[OBIEKT=TP_D_158_0027]

Słowniczek

• konwencja -  zestaw niepisanych, utrwalonych przez praktykę, zasad, które wpływają na kształt i treść utworu. Określają, jak autor przedstawia rzeczywistość, tworzy świat, bohaterów i sposób narracji.
• komizm - kategoria estetyczna, która określa właściwości zjawisk pozwalających wywołać śmiech oraz okoliczności, w jakich się on pojawia. Najczęściej wynika z nieoczekiwanych sytuacji, sprzeczności lub wyraźnych kontrastów, które zaskakują odbiorcę. Wyróżnia się trzy główne odmiany komizmu: sytuacyjny, postaci (charakterologiczny), słowny (językowy).
• feminizm - wiąże się z ruchami społecznymi i politycznymi, które dążą do równości płci. Jego celem jest eliminacja nierówności społecznych i ekonomicznych, dyskryminacji ze względu na płeć oraz przeciwdziałanie molestowaniu seksualnemu.
• rewolucja seksualna - zwana też obyczajową, to przemiany społeczne i kulturowe dotyczące seksualności, które miały miejsce na Zachodzie w latach 60. i 70. XX wieku. Pojęcie to obejmuje nie tylko zmianę norm i zachowań seksualnych, ale także przewrót w hierarchii wartości, rozwój nowych ideologii, ruchów społecznych oraz istotne zmiany prawno-polityczne.