W labiryncie teatru

Wiśniowy sad Antoniego Czechowa należy do wielkiej trójki jego ponadczasowych dramatów (obok Wujaszka Wani i Trzech sióstr), a rola Lubow Raniewskiej, właścicielki tytułowego sadu i całej posiadłości, do kanonu ról kobiecych, o których zagraniu marzy wiele aktorek. Trzeba jednak zwrócić uwagę, że – jak to u Czechowa – każda postać, nawet epizodyczna, daje aktorowi bogaty materiał do stworzenia pełnej roli. Czechow uchodził za znawcę ludzkiej duszy i genialnego obserwatora ludzkich śmiesznostek. Może dlatego właśnie jego teksty uchodzą za uniwersalne i ponadczasowe, choć nieustannie budzą spory o to, czy są tragediami czy komediami. W Wiśniowym sadzie mamy do czynienia z końcem jednej epoki, a początkiem kolejnej. Zubożałe ziemiaństwo traci swoje majątki, role i funkcje społeczne na rzecz majętnych nuworyszy. W tle tych historycznych, społecznych i obyczajowych przemian odbywają się ludzkie dramaty, zawody miłosne, nieszczęścia i cierpienia. Życie zaś toczy się dalej. Być może właśnie ze względu na ów obraz życia, które trwa mimo katastrof i zmian, po Wiśniowy sad sięgają reżyserzy na całym świecie. W Teatrze Polskim spektakl wyreżyserowała Krystyna Janda.

O reżyserze

Krystyna Janda (ur. 1952), należy do grona najwybitniejszych aktorek filmowych i teatralnych, jej imponujący dorobek obejmuje kreacje w filmach Andrzeja Wajdy, Ryszarda Bugajskiego, Krzysztofa Zanussiego, Wojciecha Marczewskiego, Filipa Bajona, Piotra Szulkina, a także role w uznanych międzynarodowych produkcjach. Równolegle z karierą w świecie filmu od samego początku swojej drogi zawodowej pozostaje wierna teatrowi, w którym pracowała z wieloma reżyserami, spośród których należy przede wszystkim wymienić obu jej dyrektorów - Janusza Warmińskiego (w Teatrze Ateneum) i Zygmunta Hübnera (w Teatrze Powszechnym). W 2005 roku założyła prywatny Teatr Polonia, do którego kilka lat później dołączył Och-Teatr, obie sceny stały się znaczącym punktem na mapie teatralnej Warszawy. Od tego czasu Krystyna Janda jako aktorka pozostaje wyłącznie do dyspozycji swoich scen, natomiast chętnie reżyseruje także poza macierzystymi scenami. Zdaje się być w swoich reżyseriach wierna patronom: Warmińskiemu, Hübnerowi i Aleksandrowi Bardiniemu, którzy stawiali na teatr aktorski oparty o fundament dobrej literatury dramatycznej.

 

Tęsknię za systemem wartości, który przeminął, za szlachetnością, prawdą, pracą dająca rezultaty i realne korzyści, także duchowe. Tęsknię za ludźmi, autorytetami, ludźmi, którzy odeszli, zostawili nas bezradnych, oniemiałych i bezbronnych wobec nowego porządku dla nas – nie do pojęcia. Nie chodzi tylko o Polskę, chodzi o świat, niepokoje, terroryzm, wojny, migracje, klimat, zacofanie, nieuctwo, triumf fanatyzmu, brak solidarności. W „Wiśniowym sadzie" ludzie są naiwni, dobrzy, chcą dobrze, ale przez gnuśność, zaniechanie, beztroskę, egotyzm, głuchotę na nowe, groźne, tracą wszystko.

O czym myśleć? Na co zwrócić uwagę?

1. Scenografia przedstawia dom Raniewskiej. W jaki sposób ta przestrzeń została podzielona? Co umożliwia taki podział przestrzeni?

2. Muzyka wykonywana jest na żywo. Czy rozpoznajesz repertuar owej żydowskiej kapeli? Jaki nastrój wprowadzają te utwory?

3. Bardzo charakterystyczna jest ilustracja muzyczna otwierająca i zamykająca przedstawienie. Z czym może się kojarzyć? Jaką perspektywę wprowadza?

4. Co kostiumy mówią o danej postaci? Która z nich najczęściej je zmienia?

5. Jak rozumieć znaczenie pojawiającej się samoczynnie dziecięcej piłki na scenie?

6. W finałowej scenie Leonid Gajew pojawi się z dziecięcym wózkiem do zabawy. Jak i do czego ostatecznie zostanie wykorzystany ten rekwizyt? Jaka jest wymowa tej sceny?

7. Czy gorzki tekst Czechowa o upadku znaczenia dawnych elit i inteligencji może brzmieć współcześnie w Polsce? Czy publiczna postawa, działalność i wizerunek Krystyny Jandy znajdują w tym przedstawieniu jakieś odzwierciedlenie? W jakim sensie?

8. Jakie relacje mają pomiędzy sobą poszczególni bohaterowie? Spróbuj spojrzeć na wszystkie postaci jak na główne (to znaczy nie myśleć o Raniewskiej jako jedynej pierwszoplanowej postaci). Na czym polegają ich dramaty?

9. Czyj portret wisi na jednej ze ścian w salonie? Dlaczego? Jak rozumieć ten gest scenografa?

10. Jak wygląda upływ czasu w przedstawieniu? Czym jest zaznaczany? Jak prezentowane są pory roku? Co oznacza w tym kontekście gałązka wiśni wniesiona na scenę?

Ciekawostka

Grażyna Barszczewska, odtwórczyni roli Lubow Raniewskiej, grała już tę postać gościnnie w Teatrze Współczesnym we Wrocławiu w 1996 roku (a więc 26 lat temu!). Również w biografii artystycznej Krystyny Jandy Czechow zajmuje szczególne miejsce, począwszy od telewizyjnego debiutu w Trzech siostrach w reżyserii Aleksandra Bardiniego przez rolę Raniewskiej w reżyserii Andrzeja Domalika (Teatr TV), Niny Zariecznej w Mewie w reżyserii Janusza Warmińskiego (Teatr Ateneum) oraz Ireny Arkadiny w reżyserii Zbigniewa Brzozy (Teatr Studio), wreszcie współreżyserię Trzech sióstr inaugurującą działalność dużej sceny Teatru Polonia aż po olbrzymi sukces w jednoaktówkach Czechowa pod tytułem 32 omdlenia w tymże Teatrze Polonia. Sama Janda lubi powtarzać, że podstawą repertuaru każdego teatru powinien być Aleksander Fredro i…Antoni Czechow!