W labiryncie teatru

Samuel Beckett (1906–1989) – urodzony w Dublinie w rodzinie protestanckiej. Pod koniec lat trzydziestych XX wieku wyjechał do Francji, gdzie osiadł na stałe. Odtąd także język francuski, obok rodzimego angielskiego, stał się językiem jego twórczości, wiele utworów Becketta, na czele z (niemal) debiutanckim Czekając na Godota (1953) posiada dwie autorskie wersje językowe. Spuścizna Becketta jest zresztą bardzo liczna, zawiera ona między innymi 32 utwory dramatyczne, 7 powieści, ponad 50 krótkich tekstów prozą, prawie 100 wierszy i kilkadziesiąt esejów. Samuel Beckett jest laureatem literackiej Nagrody Nobla w 1969 roku i należy do grona najważniejszych twórców literatury XX wieku. Do kanonu jego najbardziej znanych utworów należą: Końcówka (1957), Ostatnia taśma (1958), Szczęśliwe dni (1964) oraz powieści Molloy (1951), Malone umiera (1951), Watt (1953). Jego utwory mają głęboki wymiar egzystencjalny, podejmują tematykę podstawowych pytań filozoficznych dotyczących kondycji ludzkiej, zwłaszcza w odniesieniu do człowieka drugiej połowy XX wiek, doświadczonego konsekwencjami dwóch totalitaryzmów oraz II wojny światowej.

Końcówka należy do najwybitniejszych utworów Samuela Becketta, sam autor cenił ją najwyżej ze swojej twórczości. Po raz pierwszy wykonano ją w 1957 r. w Royal Court Theatre w Londynie przez francuski zespół w języku oryginału. Rolę Hamma kreował reżyser przedstawienia – Roger Blin, któremu autor zadedykował utwór. W roku 1967 dramat ten został zrealizowany przez samego autora po niemiecku, w Schiller–Theater w Berlinie Zachodnim. Do dziś nie schodzi ze scen całego świata. 
Tytuł wersji francuskiej brzmi Fin de partii znaczy dosłownie „koniec partii”; tytuł wersji angielskiej Endgame odpowiada polskiemu „koniec gry” lub „gra końcowa”. Oba wyrażenia należą do języka szachowego i oznaczają ostatnią część rozgrywki. Wszystkie imiona postaci są znaczące. Nagg to przetworzony skrót niemieckiego Nagel (gwóźdź). Nell fonetycznie zbliżone jest do angielskiego nail (gwóźdź, ćwiek). Clov fonetycznie równa się angielskiemu clove (przyległy, wierny, nie odstępujący), a jednocześnie zbliżone jest do francuskiego clou (gwóźdź). Hamm fonetycznie równa się angielskiemu ham (szynka, mięso), jednocześnie stanowi skrót angielskiego hammer (młotek) oraz łacińskiego hamus (hak), brzmi wreszcie jak imię biblijnego Chama. Ten aspekt imion, który sprawia, że łączy się je z pojęciami gwoździa i młotka (trzy ćwieki i młot), stanowi podstawę do kolejnego, ogólniejszego skojarzenia z misterium Ukrzyżowania. Przedstawienie w Teatrze Polskim wyreżyserował Antoni Libera.

Reżyser

Antoni Libera (ur. 1949) – pisarz, tłumacz, reżyser, przełożył i wydał wszystkie dzieła dramatyczne Becketta, część jego utworów prozą oraz eseje i wiersze. Sztukami Becketta zajmuje się również jako reżyser, wystawiając je w Polsce i za granicą. Dotychczas zrealizował blisko trzydzieści spektakli. W swojej pracy reżyserskiej zajmuje się wyłącznie twórczością Samuela Becketta, stając się strażnikiem idei zapisanych w tekstach jego dramatów. Pracuje z najwybitniejszymi polskimi aktorami: Tadeuszem Łomnickim, Ireną Jun, Zbigniewem Zapasiewiczem, Mają Komorowską, Adamem Ferencym, Wojciechem Malajkatem, Jerzym Radziwiłowiczem i obecnie w Teatrze Polskim – z Andrzejem Sewerynem. Tłumaczył również tragedie Sofoklesa i Szekspira oraz Fedrę Racine'a, libretta operowe oraz poezję. W 1998 jego pierwsza powieść, Madame, wygrała konkurs ogłoszony przez krakowskie Wydawnictwo Znak, po czym stała się jednym z większych bestsellerów ostatniej dekady. W ciągu 12 lat przekroczyła łączny nakład 100 tysięcy egzemplarzy i przełożona została na 20 języków. Antoni Libera jest członkiem PEN Clubu i Stowarzyszenia Pisarzy Polskich oraz amerykańskiego Samuel Beckett Society.

Beckett uważał „Końcówkę” za swój najlepszy dramat. Zwykł mawiać z dozą autoironii, że jest to jedyny utwór, którego się nie wstydzi. Traktował go niemal jako utwór muzyczny, oparty na czwórce, i kiedy sam go realizował, przykładał ogromną wagę do formy: do rytmu mówienia i ruchu. O jej sensie nie wypowiadał się wprost. Niemniej w korespondencji, jaką prowadził z amerykańskim reżyserem Alanem Schneiderem, i w rozmowach z aktorami w Schiller Theater w Berlinie, z którymi pracował, padło z jego strony trochę uwag, które mogą być tropem prowadzącym do jego założeń czy intencji. Najogólniej chodzi o doświadczenie fundamentalnego kryzysu cywilizacji europejskiej, opartej na tradycji judeochrześcijańskiej, która oto, niejako na naszych oczach, osiągnęła jakiś punkt krytyczny i teraz albo się ostatecznie zawali, albo nastąpi trudne do wyobrażenia przesilenie. Diagnoza Becketta jest prosta: człowiek europejskiego Zachodu niejako z własnej woli, na własne życzenie, zdehumanizował się: dokonał autodegradacji. „Końcówka” jest obrazem tej właśnie sytuacji.

[Beckett w Polskim, Dorota Wyżyńska rozmawia z Antonim Liberą „Gazeta Wyborcza” nr 9, 13.01.2011]

Opinia odtwórcy głównej roli

Hamm nie jest wyłącznie cynikiem i okrutnikiem, jest tak samo cierpiący jak my wszyscy. Jest osobą, która prowokuje do cierpienia – jak my wszyscy. Nie ma życia bez cierpienia i nie ma jednostki ludzkiej, która nigdy nie spowodowała, że ktoś inny cierpiał. W tym sensie Haam jest po prostu jednym z nas. (…) Proszę się nie śmiać z prostoty tego wyznania, ale nigdy nie grałem z zamkniętymi oczyma i nigdy w życiu nie grałem nieruchomy. Na szczęście wreszcie autor mnie unieruchomił (...) Granie z zamkniętymi oczyma – nie zdawałem sobie sprawy ze studnia trudności tego zadania (...). Pewne punkty odniesienia w przestrzeni istnieją wtedy zupełnie inaczej.

[https://kultura.dziennik.pl/teatr/artykuly/317461,libera–rezyseruje–becketta–w–holdzie–zapasiewiczowi.html, 15.09.2023]

O czym myśleć? Na co zwrócić uwagę?

1. Gdzie, w jakim miejscu, dzieje się akcja Końcówki? Jakie informacje na ten temat padają ze sceny?
2. Jakie relacje łączą bohaterów?
3. Kim jest Hamm? Co o nim wiemy, czego się dowiadujemy?
4. Jakie rekwizyty zostaną użyte w tej ascetycznej przestrzeni?
5. Jakie może być symboliczne znaczenie elementów przestrzeni (kubły na śmieci, schodki) i rekwizytów (bosak, luneta)?
6. Z czym może się kojarzyć stara chusta, którą nakryty jest Hamm?
7. Czy w przedstawieniu pojawiają się inne aluzje do Golgoty?
8. Co stanowi warstwę dźwiękową przedstawienia?
9. Jaką funkcje spełnia oświetlenie w tym przedstawieniu?
10. Czym rozpoczyna się i czym kończy przedstawienie? Jak te dwa momenty wpływają na rozumienie całości?

Ciekawostka

Spektakl w Teatrze Polskim im. Arnolda Szyfmana dedykowany został pamięci Zbigniewa Zapasiewicza, wybitnego aktora i odtwórcy ról beckettowskich w przedstawieniu Zapasiewicz gra Becketta w reżyserii Antoniego Libery (premiera 24 października 2004 roku w warszawskim Teatrze Powszechnym).