W labiryncie teatru

Samuel Beckett (1906-1989) – urodzony na przedmieściach Dublina w Irlandii w rodzinie protestanckiej. Pod koniec lat trzydziestych XX wieku wyjechał do Francji, gdzie osiadł na stałe. Odtąd także język francuski, obok rodzimego angielskiego, stał się językiem jego twórczości, wiele utworów Becketta, na czele z (niemal) debiutanckim Czekając na Godota (1953) posiada dwie autorskie wersje językowe. Spuścizna Becketta jest zresztą bardzo liczna, zawiera ona między innymi 32 utwory dramatyczne, 7 powieści, ponad 50 krótkich tekstów prozą, prawie 100 wierszy i kilkadziesiąt esejów. Samuel Beckett jest laureatem literackiej Nagrody Nobla w 1969 roku i należy do grona najważniejszych twórców literatury XX wieku. Obok wspomnianego Czekając na Godota do kanonu jego najbardziej znanych utworów należą: Końcówka (1957), Ostatnia taśma (1958), Szczęśliwe dni (1964) oraz powieści Molloy (1951), Malone umiera (1951), Watt (1953). Jego utwory mają głęboki wymiar egzystencjalny, podejmują tematykę podstawowych pytań filozoficznych dotyczących kondycji ludzkiej, zwłaszcza w odniesieniu do człowieka drugiej połowy XX wiek, doświadczonego konsekwencjami dwóch totalitaryzmów oraz II wojny światowej.

Na przedstawienie, grane bez przerwy, składają się trzy jednoaktówki: powszechnie znana Ostatnia taśma (także dzięki kreacjom aktorskim wybitnych aktorów na całym świecie) oraz mniej znane: Fragment dramatyczny II z końca lat 50-tych XX wieku oraz Impromptu Ohio z roku 1981. Połączone decyzją reżysera (i zarazem tłumacza) Antoniego Libery stają się oryginalną propozycją repertuarową Teatru Polskiego, którą spaja osoba głównego wykonawcy: Andrzeja Seweryna (premiera zbiegła się z siedemdziesiątymi urodzinami aktora), któremu towarzyszy Antoni Ostrouch (świętujący po latach od premiery tą rolą jubileusz czterdziestolecia swojej pracy artystycznej).

Fragment dramatyczny II został napisany po francusku i przedstawia rozmowę dwóch postaci reprezentujących odmienne postawy życiowe: racjonalistyczną a zarazem optymistyczną oraz mroczną i pesymistyczną. Tłem prowadzonego sporu jest postać stojąca na parapecie okna, uchwycona w momencie decyzji „skoczyć czy nie skoczyć”. Utwór bywa czytany jako zapis wewnętrznych rozterek człowieka zdającego sobie sprawę z kruchości i bezsensowności własnego życia a zarazem z obowiązku trwania mimo wszystko, ale także jako autoironiczny portret samego Becketta, który znany był ze swojej odludnej, bez mała mizantropijnej postawy.

Mistrzowsko skonstruowana Ostatnia taśma opiera się na koncepcie konfrontacji głównego bohatera, niejakiego Krappa, starego i zgorzkniałego, samotnego mężczyzny, ze swoją przeszłością za pomocą starych nagrań magnetofonowych. Jest to więc właściwie monodram na głos aktora, który na potrzeby spektaklu musi przecież także nagrać wypowiedzi swojego bohatera z czasów młodości. Krapp zresztą cały czas się nagrywa, co roku w dzień swoich urodzin, w ten sposób dokumentując swoją (przedstawioną jako marną) egzystencję jednego z miliardów ssaków naczelnych (zwraca uwagę motyw jedzenia banana pomyślany przez autora jako majstersztyk aktorski i podjęty przez kolejnych wykonawców z najwyższą maestrią; na przykład Tadeusz Łomnicki, legendarny wykonawca tej roli w spektaklu z 1985 roku, połykał banana w całości, bez gryzienia na kawałki!). Istotnym słowem jest słowo „szpula” wypowiadane na rozmaite sposób, w momencie powstania tekstu związane być może z podziwem dla nowości technologicznej, dzisiaj trącące myszką i niekojarzone z postępem. Paradoksalnie to też dowód na przemijalność słów analogiczną do przemijalności ludzkiego życia.

Z kolei Impromptu Ohio odwołuje się do pewnej tradycji francuskiego dramatu związanej z „improwizacjami” pisanymi przez wybitnych dramatopisarzy, a podejmującymi istotne wątki metateatralne i autotematyczne. W tym sensie można przyjąć, że Beckett nawiązuje do tradycji Moliera (Improwizacja wersalska) czy swoich dwudziestowiecznych kolegów po piórze: Jeana Giraudoux (Improwizacja paryska), Jeana Cocteau (Improwizacja w Palaise Royal) czy Eugene’a Ionesco (Improwizacja z placu Alma). Zarazem tekst, jak to u Becketta, stawia pytania ostateczne i staje się puentą całego przedstawienia, a zarazem punktem wyjścia do refleksji widza, prowadzonej już po wyjścia z teatru

Reżyser

Antoni Libera (ur. 1949) – pisarz, tłumacz, reżyser, przełożył i wydał wszystkie dzieła dramatyczne Becketta, część jego utworów prozą oraz eseje i wiersze. Sztukami Becketta zajmuje się również jako reżyser, wystawiając je w Polsce i za granicą. Dotychczas zrealizował blisko trzydzieści spektakli. W swojej pracy reżyserskiej zajmuje się wyłącznie twórczością Samuela Becketta, stając się strażnikiem idei zapisanych w tekstach jego dramatów. Pracuje z najwybitniejszymi polskimi aktorami: Tadeuszem Łomnickim, Ireną Jun, Zbigniewem Zapasiewiczem, Mają Komorowską, Adamem Ferencym, Wojciechem Malajkatem, Zbigniewem Zapasiewiczem, Jerzym Radziwiłowiczem i obecnie w Teatrze Polskim – z Andrzejem Sewerynem. Tłumaczył również tragedie Sofoklesa i Szekspira oraz Fedrę Racine'a, libretta operowe oraz poezję. W 1998 jego pierwsza powieść, Madame, wygrała konkurs ogłoszony przez krakowskie Wydawnictwo Znak, po czym stała się jednym z większych bestsellerów ostatniej dekady. W ciągu 12 lat przekroczyła łączny nakład 100 tysięcy egzemplarzy i przełożona została na 20 języków. Antoni Libera jest członkiem PEN Clubu i Stowarzyszenia Pisarzy Polskich oraz amerykańskiego Samuel Beckett Society.

(...) rzeczywiście jest coś takiego, szczególnie w Krappie, że, jeśli chodzi o tę postać, to mamy do czynienia z coroczną próbą spojrzenia na swoją przeszłość i w pewnym sensie podsumowaniem swojego życia. Nie jestem pewien, czy Krappem może być każdy. Chyba, że jest twórcą, nawet jeżeli jest kierowcą. Twórcą, to znaczy w tym przypadku osobą, która poświęciła swoje życie prywatne, życie osobiste - tylko twórczości. Tu chodzi o coś więcej. Krapp się w ogóle oderwał od rzeczywistości. Siedzi w miejscu, w którym próbował stworzyć dzieło swojego życia. Ten pisarz. I patrzy na swoją przeszłość, którą próbował utrwalić. (…)  Na taśmach magnetofonowych. Nie sposób nie wspomnieć o innym człowieku, w którego życiorys przyszło mi się zagłębić, a który też się nagrywał. I to nie co roku, ale prawie codziennie. Na taśmę magnetofonową, potem na wideo. Nazywał się Beksiński.

Andrzej Seweryn „Polska Metropolia Warszawska” 02.04. 2016, nr 26, dod. „Magazyn”, z Andrzejem Sewerynem rozmawia Anita Czupryn

O czym myśleć? Na co zwrócić uwagę?

1. Czym jest, czym może być tekst dramatyczny dla współczesnego teatru? Czym jest, czy może być „wierność autorowi”?

2. Na czym polega fenomen twórczości Samuela Becketta i jej niezmienne powodzenie na deskach teatralnych całego świata? Jakie elementy przedstawienia wskazują na podstawowe wyznaczniki tego fenomenu?

3. Jaki stosunek do przemijania ma Beckett? Co myśli o człowieku? Jak portretuje stosunek człowiek do zjawiska życia?

4. Jakiego rodzaju środków aktorskich wymaga twórczość Samuela Becketta? Co w roli (rolach, mamy przecież do czynienia z trzema postaciami) Andrzeja Seweryna zwróciło Twoją największą uwagę? Jakie te postaci są?

5. Kim są postaci spierające się o losy stającego na parapecie bohatera z pierwszej części spektaklu (Fragment dramatyczny II)? Czego dotyczy ich spór?

6. W jakich etapach życia poznajemy bohatera Ostatniej taśmy? Ile miał lat, kiedy nagrywał odtwarzane na scenie taśmy?

7. Na czym polega mechanizm pamięci o nas samych? W jakich sytuacjach zwykliśmy powracać do swojej przeszłości? Na czym polega utrwalanie teraźniejszości, co się pod takimi potrzebami może kryć?

8. Jaka jest relacja między Czytającym a Słuchającym w trzeci części spektaklu (kiedy prezentowane jest Impromptu Ohio)?

9. Co łączy wszystkie trzy jednoaktówki? Odpowiedź nie będzie oczywista, ponieważ autor nie planował łączenia tych tekstów w jeden wieczór teatralny, jest to decyzja twórców tego akurat przedstawienia. Warto jednak poszukać możliwych powiązań!

10. Jaka funkcję spełnia scenografia w tym przedstawieniu? Jak reżyser i scenografka radzą sobie z przejściami pomiędzy kolejnymi jednoaktówkami?

Ciekawostka

Ostatnia taśma Krappa w polskim teatrze ma szczególne miejsce ze względu na fakt, iż tytułową rolę kreowali dwaj wielcy polscy aktorzy: Tadeusz Łomnicki (premiera w 1985 roku w Teatrze Studio) oraz Zbigniew Zapasiewicz (premiera w 2004 roku w Teatrze Powszechnym). Oba te legendarne już przedstawienia wyreżyserował Antoni Libera. Niektórzy recenzenci obecnego przedstawienia z Andrzejem Sewerynem zwracali uwagę na możliwe nawiązania, kontynuacje i dialog tej roli z kreacjami poprzedników. Byłby to jeden z wielu przykładów na istnienie teatralnej tradycji polegającej na odwoływaniu się do gasnącej z natury rzeczy pamięci o minionym teatrze, a zarazem na jej chwilowym ożywianiu i w efekcie: podtrzymywaniu.

Słowniczek

benefis – uroczyste przedstawienie z okazji jubileuszu urodzin lub pracy artystcyznej jednego z aktorów obsady, w XIX wieku przywilejem takiego aktora było zebranie całego dochodu z biletów tego jednego przedstawienia.

jednoaktówka – utwór dramatyczny, najczęściej komedia, w jednym akcie o zwięzłej kompozycji, skupionej wokół wyraźnej intrygi. Czasami były układane w cykle, w literaturze nowszej stały się ulubioną formą teatru absurdu.