W labiryncie teatru

August Strinberg - Szwedzki twórca, pisarz, poeta, dramaturg, a także malarz i fotograf. Jest uznawany za prekursora ekspresjonizmu i naturalizmu (patrz słowniczek). Autor wielu tekstów, które weszły do kanonu współczesnego teatru m.in. Panna Julie, Do Damaszku, Sonata Widm czy Ojciec. Jako młody człowiek próbował studiować aktorstwo i dziennikarstwo jednak z powodów kłopotów ekonomicznych musiał te studia przerwać. Pracował w Bibliotece Królewskiej w Sztokholmie, był też uczestnikiem spotkań tzw „Czerwonego Pokoju” - środowiska artystycznego, które gromadziło się w restauracji Bernsa, w stolicy Szwecji. Jego życie pełne było burzliwych zwrotów akcji związanych z migracjami do Francji, Danii, Niemiec i Szwajcarii oraz powracającymi kryzysami psychicznymi. Miał trzy żony, z którymi na różnych etapach życia łączyła go twórczość i działalność zawodowa. Badacze jego twórczości twierdzą, że Strinberga traktował swoje życie prywatne jak projekt, który kształtował zgodnie ze zmieniającymi się założeniami swojej sztuki.

Panna Julie to jeden z najbardziej znanych dramatów autorstwa Augusta Strindberga. Został  napisany w roku 1888 r. a na język polski po raz pierwszy przetłumaczony w 1891 r.

Ważnym problemem poruszanym w dramaturgii Strindberga jest walka klas oraz uwikłanie jej w sytuację pożądania między ludźmi. Akcja dramatu rozgrywa się na dworze hrabiowskim w Szwecji, w pierwszym dniu lata, gdy tradycyjnie odbywa się zabawa taneczna służby. Pojawia się na niej hrabiowska córka - Julie - arystokratka, zmęczona konwenansami i życiem obwarowanym zasadami. W trakcie wieczoru zbliża się do Jeana - który choć pracuje w roli służącego na dworze, jest osobą oczytaną, elokwentną, bystrą i ambitną. Między dwojgiem bohaterów rozpoczyna się osobliwa, pełna napięcia gra, której osią jest władza, konflikt płci, pragnienie przekroczeń. Julie dominuje nad Jeanem ze względu na pochodzenie i pozycję na dworze, on zaś ma przewagę jako mężczyzna, który w patriarchalnym świecie może w łatwiejszy sposób pomijać konwenanse. W tle, w rozmowach, pojawia się też postać hrabiego - ojca Julie i pracodawcy Jeana, który symbolizuje nadrzędny, patriarchalno-klasowy porządek, w który wplątani są oboje. Całej akcji towarzyszy jeszcze pojawiająca się co i raz Krystyna - służąca, narzeczona Jana, która reprezentuje konserwatywne wartości, kojarzone z rolą kobiety w życiu społecznym i rodzinnym. Relacja między Julie a Jeanem przeistacza się od pozornie niezobowiązującego flirtu w intensywne pożądanie, które prowadzi do aktu seksualnego. Każda z postaci, próbuje na różne sposoby utrzymać przewagę, panowanie nad sytuacją, która wymyka się ich kontroli. Ostatecznie, na skutek zaskakujących zwrotów akcji Jean namawia Julie do samobójstwa, przekonując ją, że jest to jedyny dostępny jej wybór. W spektaklu Anny Skuratowicz nie dochodzi do samobójczej śmierci bohaterki - jak możemy się domyślać analizując ostatnią scenę przedstawienia.

Reżyserka

Anna Skuratowicz - reżyserka, zastępczyni dyrektora naczelnego, dyrektorka  ds. produkcji, edukacji i marketingu w Teatrze Polskim im. Arnolda Szyfmana w Warszawie. Absolwentka wydziału Wiedzy o teatrze Akademii Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza w Warszawie, wydziału Études théâtrales na Uniwersytecie Paris Sorbonne-Nouvelle oraz Kursu Reżyserii Radiowej prowadzonego przez Wajda School. Jest autorką scenariuszy i reżyserką spektakli także we współpracy z Teatrem Polskiego Radia. W 2021 roku została laureatką głównej nagrody dla najlepszego słuchowiska dla dzieci i młodzieży na festiwalu „Dwa Teatry” za słuchowisko „Marzycielka”. W styczniu 2023 roku w Teatrze Ochoty odbyła się premiera spektaklu „Kto się boi Virginii Woolf?”- jej reżyserskiego debiutu w teatrze dramatycznym. 

O czym warto pomyśleć? Na co zwrócić uwagę?

• Jakie relacje, na dworach hrabiowskich panowały między służbą a arystokratami? Jak z dzisiejszej perspektywy moglibyśmy opisać te zależności?
• Na czym polega relacja między Julie a Jeanem? Jaka jest ich pozycja społeczna? Jak wpływają na relacje i komunikację między Janem a Julią normy zachowań przypisanych płciom oraz różnica statusów?
• Które elementy tekstu sugerują, że jest to dramat naturalistyczny? Jak objawia się wyobraźnia ekspresjonistyczna w tekście? A jak w spektaklu?
• Jaka jest pozycja Krystyny w tym układzie? Jakie cechy reprezentuje ta postać?

Słowniczek

Naturalizm - prąd literacki, którego początków upatruje się w XIX-wiecznej sztuce francuskiej i który bardzo szybko rozprzestrzenił się na inne kraje Europy oraz Stany Zjednoczone.  Dzieła naturalistyczne - a początkowo były to przede wszystkim powieści - opierały się na dokumentacji rzeczywistości, naśladowaniu możliwie wiernie obrazu świata.  Autorki i autorzy tworzące w tym nurcie ograniczały fikcję literacką na rzecz odzwierciedlania problematyki społecznej. Zaczęli pojawiać się bohaterowie i bohaterki pochodzący z niższych warstw społecznych - chłopstwo, biedne mieszczaństwo, służba, a także osoby uznawane za reprezentantów marginesu społecznego: przestępcy, pracownice seksualne. Poetyka naturalizmu włączała codzienny, nierzadko wulgarny, prosty język i obrazy z codzienności. 

Ekspresjonizm - kierunek artystyczny w kulturze europejskiej i amerykańskiej, sformułowany na początku XX wieku, jego sygnały i zapowiedzi charakterystycznych dla niego elementów pojawiały się już wcześniej. Ekspresjonizm dowartościowuje subiektywne uczucia i wrażenia, przede wszystkim  przykre, przygnębiające przeżycia, które przedstawiane są w sposób zaskakujący, gwałtowny, agresywny sposób. Ekspresjonizm szczególne miejsce poświęca dziwnym czy patologicznym zjawiskom, mrocznym obszarom ludzkiej podświadomości, akcentuje je, wyolbrzymia i deformuje. Podstawowymi środkami wyrazu są silne kontrasty, włączenie mowy potocznej i brutalnych obrazów.

Walka klas - pojęcie utworzone przez François Guizota, francuskiego polityka XIX wieku, zaadaptowane przez Karola Marksa - niemieckiego filozofa, historyka i ekonomistę. Oznacza zbiór problemów i napięć w społeczeństwie wynikającym z nierówności i podziału na uciskających i uciskanych, uprzywilejowanych i podległych, mających władzę i podlegających władzy. Zdaniem Marksa i innych badaczy szczególnie wyrazisty przykład walki klas można dostrzec w historii Francji, po tzw. Wiośnie Ludów, czyli w drugiej połowie XIX wieku. 

Przemoc klasowa - pojęcie za pomocą którego można opisać sytuację nadużywania władzy przez osoby znajdujące się w wyższej pozycji społecznej (np ze względu na pochodzenie, dostęp do zasobów) wobec kogoś, kto znajduje się w sytuacji podległości, wynikającej z niższego statusu. Charakterystycznym przejawem przemocy klasowej był historycznie stosunek i wynikające z niego praktyki mieszczan i arystokracji wobec służby, czy chłopstwa. 

Patriarchat - system społeczny, w którym władza i przywileje przynależą mężczyznom. Słowem tym określa się również współcześnie układ, który pozwala mężczyznom pełnić zwierzchnictwo i nadrzędną rolę w różnych sytuacjach społecznych, a także w życiu rodzinnym, oraz czerpać korzyści wynikające z płci.