W labiryncie teatru

Sławomir Mrożek (1930–2013) to jeden z najważniejszych polskich dramatopisarzy, także prozaik i rysownik. Ma na swoim koncie wiele opowiadań satyrycznych oraz utworów dramatycznych o rozmaitej tematyce, zaliczanych do nurtu teatru absurdu. Zadebiutował w 1950 roku jako rysownik, z kolei jego pierwsza sztuka teatralna, Policja, wydana została w 1958 roku. Światową sławę przyniosło mu Tango opublikowane w 1964 roku. Do dziś jest jednym z najczęściej tłumaczonych i wystawianych polskich autorów współczesnych na całym świecie. Autor po kilkudziesięciu latach emigracji powrócił do Polski i zamieszkał w Krakowie, następnie przeprowadził się do Nicei, gdzie zmarł. W swoim życiu doświadczył również udaru mózgu, którego efektem była całkowita afazja (niezdolność mowy), pisarzowi udało się jednak ją przezwyciężyć i powrócić do pisania. Efektem rekonwalescencji jest między innymi zdumiewająca proza autobiograficzna zebrana w tomie Baltazar.

Tango powstało w pierwszych latach autora na obczyźnie. Nawiązuje ono szczególnego rodzaju dialog z Weselem Stanisława Wyspiańskiego (motyw finałowego tańca) oraz ze Ślubem Witolda Gombrowicza (motyw ślubu jako ceremonii obnażającej sztuczność, a zarazem ją konstytuującej). Bohaterowie, dobrani w pokoleniowe pary, tworzą portret rodziny, w której zaburzone zostały podstawowe mechanizmy dziedziczenia i sukcesji, a także buntu i związanego z nim procesu dojrzewania. Najstarsi, wuj Eugeniusz i babcia Eleonora, są nośnikami pamięci o świecie dawnych wartości, ale zawarli oni konformistyczny sojusz z hipisowskim pokoleniem swoich dzieci, Eleonory i Stomila, rodziców Artura, którzy wcielili w czyn ideały pokolenia ’68. Z kolei ten najmłodszy bohater, w naturalnym odruchu buntu, próbuje przywrócić dawny porządek, wchodząc w sojusz z Eugeniuszem i wykorzystując narzeczoną Alę. Ta jednak, w kluczowym momencie wyjawia Arturowi, że zdradziła go z niejakim Edkiem (zresztą kochankiem Eleonory). To prowadzi do pojedynku, w którym ginie Artur, a władze w domu przejmuje służący, cham i prostak Edek. Nietrudno zatem dojrzeć w tym emigracyjnym dramacie odbicie powojennych przemian politycznych i społecznych w Polsce. Z biegiem lat Tango nabrało jednak wymiaru uniwersalnej opowieści o relacjach rodzinnych, ale i o odwiecznej walce „starego z nowym”, konserwatystów z progresywistami. Może dlatego stało się jednym z najbardziej znanych i najczęściej wystawianych polskich dramatów na świecie. Gatunkowo można określić je jako tragikomedię, uważane jest za emblematyczne dzieło teatru absurdu (choć sam Mrożek odżegnywał się od tej etykiety, wskazując na realistyczny wymiar dramatu).

Przedstawienie w Teatrze Polskim wyreżyserował Wawrzyniec Kostrzewski.

Reżyser

Wawrzyniec Kostrzewski (ur. 1977) – absolwent Wydziału Reżyserii Akademii Teatralnej w Warszawie, a także Wydziału Polonistyki UW oraz szkoły filmowej AFiT. Reżyserował m.in. w Teatrze Wybrzeże w Gdańsku, Teatrze im. Modrzejewskiej w Legnicy, Teatrze Imka, Collegium Nobillium w Warszawie oraz w Teatrze Dramatycznym w Warszawie. W stolicy zadebiutował jako współreżyser spektaklu Wyzwolenie. Próby Wyspiańskiego przygotowanego w Teatrze Polskim w Warszawie. Jako samodzielny reżyser zrealizował w gdańskim Wybrzeżu Rechot Brechta. Potem nawiązał współpracę z warszawskim Dramatycznym, na którego scenach zrealizował m.in. Cudotwórcę Briana Friela, Rzecz o banalności miłości Savyon Liebrecht z kreacjami Haliny Skoczyńskiej jako Hannah Arendt oraz Adama Ferencego jako Martina Heideggera, Króla Leara Williama Szekspira. Wysoko ocenieni zostali także Wszyscy moi synowie Arthura Millera oraz Wizyta starszej pani Friedricha Dürrenmatta – oba spektakle ze świetnymi rolami Haliny Łabonarskiej. W Teatrze Telewizji zrealizował m. in. nagradzane spektakle Walizka na podstawie sztuki Małgorzaty Sikorskiej-Miszczuk oraz Wesele Stanisława Wyspiańskiego.

Sensy „Tanga” są przez Mrożka znakomicie wpisane w tę sztukę. Tych warstw znaczeniowych jest tyle, że reżyser musi zdecydować, którą z nich wydobyć. Mnie szczególnie zainspirowało napisane w połowie lat 60. zdanie, które wypowiada Stomil i które brzmi nad wyraz współcześnie, iż tragedia jest dzisiaj niemożliwa – możliwa jest tylko farsa. To się różni od poglądu Jana Kotta, którego zdaniem tragedia była niemożliwa, a zastąpił ją absurd. (…) Widzimy, że dziś wszystkie rzeczy poważne, cała nasza rzeczywistość społeczna, polityczna, narodowa im bardziej stara się przybierać pozę powagi – tym szybciej osuwa się w farsę. Żyjemy w czasach niemożności osiągnięcia tragedii.

[https://e–teatr.pl/warszawa–premiera–tanga–w–rez–w–kostrzewskiego–w–teatrze–polskim–w–niedziele–33750, dostęp 23.09.2023]

O czym myśleć? Na co zwrócić uwagę?

1. Scenografia salonu Stomilów. W jakim stylu będzie urządzony? Jak będzie wyglądał słynny katafalk?
2. Czy i jak zmieni się scenografia między pierwszą a drugą częścią?
3. Jaka jest relacja między Arturem i Alą? Jak ukazane zostaje ich uczucie?
4. W jaki sposób aktorzy będą różnicować pokoleniowe pary swoich postaci? Jak na ich tle zaprezentuje się Edek?
5. W Tangu umierają jednak dwie osoby. Jak zostaną przedstawione te śmierci na scenie? Zwłaszcza śmiertelny w konsekwencji pojedynek Artura z Edkiem?
6. Jaki ton dominuje w inscenizacji Wawrzyńca Kostrzewskiego? Serio czy buffo, tragiczny czy komediowy? Dlaczego?
7. O czym mogło być to przedstawienie sześćdziesiąt lat temu, w momencie prapremiery, w połowie lat 60. w Polsce? Co się zmieniło od tego czasu?
8. Na czym w zasadzie polega spór ideowy między Arturem a jego rodzicami?
9. Muzyczny podkład do finałowego tanga. Czy to słynna La Cumparsita (jak chciał Mrożek w didaskaliach)?
10. Na ile tekst Mrożka osadzony jest w ściśle określonych warunkach historycznych towarzyszących powstaniu tekstu, a na ile ma charakter uniwersalny? Na czym ta uniwersalność miałaby polegać?

Ciekawostka

Ostatnim przedstawieniem Tanga w Teatrze Polskim im. Arnolda Szyfmana był spektakl w reżyserii Kazimierza Dejmka, wówczas dyrektora tej sceny. Premiera odbyła się 29 marca 1990 roku w doborowej obsadzie, by wymienić tylko Ninę Andrycz w roli Eugenii, Zdzisława Mrożewskiego w roli Eugeniusza, Kalinę Jędrusik w roli Eleonory, Jana Matyjaszkiewicza w roli Stomila, Damiana Damięckiego w roli Artura i Iwonę Rulewicz w roli Ali. Przedstawienie to zarazem domykało pochód wielkich przedstawień mrożkowskich dekady lat osiemdziesiątych w reżyserii Kazimierza Dejmka w Teatrze Polskim. Były to następujące tytuły: Ambasador, Vatzlav, Garbus, Letni dzień, Kontrakt i Portret. Do tych tradycji tej sceny nawiązuje również obecny repertuar Teatru Polskiego.